Bioximiya va sport bioximiyasi

MAVZU-14. SPORTCHILAR ISH QOBILIYATIDAGI BIOKIMYOVIY  
Rеja: 
1. Sport ish qobiliyatini belgilaydigan omillar. 
2. Anaerob va aerob ish qobiliyatlarining ko`rsatkichlaridagi farqlar. 
3. Sport ish qobiliyatining spetsifikligi.

---

4. Sportchilarning ish qobiliyatiga mashqlanishning ta`siri. 
5. Sportchilarning ish qobiliyatiga yoshlarini ta`siri. 
Ish qobiliyati 
– organizmning ayrim bir vaqt ichida ma‘lum hajmdagi jismoniy yoki 
aqliy ishni bajarish qobiliyatidir. Ish qobiliyati – mana shunday o’zakki, 
sportchilarning barcha qolgan xususuyatlari unga terib qo’yilgan. Sportchining ish 
qobiliyatini oshirish – bu har qanday darajadagi mashqlanish mashg‘ulotlarining 
asosiy vazifasi hisoblanadi. Organizmning tezkorlik-kuchlilik sifatlari va 
bioenergetik imkoniyatlarini potensiya (organizmning ichki imkoniyatlari) omillari 
guruhiga kiritiladi. Texnika, taktika va sportchining psixologik tayyorgarligi sport 
turlarining ayni sharoitlarida potensiya omillarining amalga oshirish darajasini 
aniqlaydigan unumdorlik omillari guruhini tashkil qiladi. Masalan, mashqlarni 
bajarishda yuqori texnikani egallash harakatning har bir aktida yoki mashqlarning 
alohida elementlarini bajarishda organizmning ichki imkoniyatlaridan yanada 
unumliroq foydalanishga imkon beradi. Sport o’yinlarining (musobaqalarining) olib 
borishni takomillashgan taktikasi sport musobaqalarining davomida yoki ularning 
alohida epizodlarida tezkorlik-kuchlilik va bioenergetik potensiyalarini (ichki 
imkoni-yatlarini) amalga oshirishga yaxshi imkon yaratadi. Sportchilarning jismoniy 
ish qobiliyatini belgilaydigan biokimyoviy omillar ichida, birinchi navbatda 
muskullarning qisqartiruvchi oqsillarini umumiy miqdori va fermentativ 
xususuyatlarini 
ko’rsatish 
mumkin. 
Masalan, 
qisqarayotgan 
muskulda 
rivojlanayotgan kuchlanishni katta-kichikligi miofibrillardagi aktin va miozin 
iplarining o’rtasida hosil bo’lgan ko’ndalang ko’prikchalarni soniga to’g‘ri 
proporsional bo’ladi. Har bir sarkomerning doirasida aktinning umumiy miqdori 
qancha ko’p va miozin ipi uzunroq bo’lsa, ana shu ko’prikchalarning hosil bo’lish 
imkoniyati shuncha katta bo’ladi, binobarin, maksimal muskul kuchlanishining 
rivojlanishi yuqori bo’ladi. Muskullarning qisqarishini maksimal tezligi miozin ATF-
azasining nisbiy faolligi, ya‘ni ATFning fermentative parchalanish tezligiga to’g‘ri 
proporsional ravishda bog‘langan bo’ladi. Miozin ATF-azasining faolligi turli muskul 
tolalarida keskin farqlanadi: oq tez qisqaradigan tolalarda qizil sekin qisqaradigan 

---

tolalardagiga nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Har xil muskullarda tolalarning ana shu 
tiplari turli kombinatsiyada (nisbatda) bo’ladi. Tez va sekin qisqaradigan tolalarning 
proporsiyasini o’zgarishi muskullarning fuksional xususiyatlariga bevosita ta‘sir 
qiladi. Mana shu tip tolalar hat xil motoneyronlar bilan ta‘minlangan turli 
harakatlantiruvchi birliklar tarkibiga kirganligi sababli ular ishga har xil vaqtda 
kirishadi va tolalarning qisqarish tezligi ham har xil bo’ladi. Muskul tarkibida oq tez 
qisqaradigan muskul tolalarining foizi qancha ko’p bo’lsa, uning tezkorlik-kuchlilik 
xususiyatlari shuncha yuqori bo’ladi. Va, aksincha, muskul tarkibida qizil sekin 
qisqaradigan muskul tolalarining foizi qancha ko’p bo’lsa, uning uzoq vaqt davom 
etadigan ishlarni bajarish imkoniyati shuncha katta bo’ladi. Odamning jismoniy ish 
qobiliyatini belgilaydigan eng muhim biokimyoviy omil uning organizmini 
bioenergetik imkoniyatlari hisoblanadi. Har qanday ish energiya sarflashni talab 
etadi. Bu energiya esa odamning organizmida har xil intensivlik va davomiylikdagi 
muskul faoliyatida o’zaro nisbatlari bir xil bo’lma-gan anaerob va aerob yo’llar bilan 
sodir bo’ladigan biokimyoviy jarayonlarda hosil bo’ladi. Sportchining muskul ish 
faoliyatini energetik tavsifi qulay bo’lishi maqsadida uning ish imkoniyatlarini 
aniqlaydigan omil sifatida organizmning anaerob va aerob ish qobiliyatlari 
tushunchasi qabul qilingan. 
Aerob ish qobiliyati
- Ishlayotgan to’qimalarda kislorodni yetkazib berilishi va 
ishlatilishi (utilizatsiya qilinishi) kuchayishi bilan bir vaqtda boradigan hujayraning 
mitoxondriyalaridagi aerob jarayonlarning kuchayishi hisobiga ishni bajarish 
imkoniyatlari nazarda tutiladi. Aerob ish qobiliyati ayniqsa uzoq davom etadigan 
katta va mo’tadil quvvatli ishlarni bajarilganda namoyon bo’ladi. 
Alaktat anaerob ish qobiliyati - 
Bu asosan ATF-aza va kreatinkinaza reaksiyalarida 
energiyani o’zgartirish jarayonlari hisobiga ishni bajarish imko-niyatlari. Alaktat 
anaerob qobiliyat – bajarilish vaqti 15-20 sekunddan oshmay-digan qisqa muddatli, 
maksimal intensivlikdagi mashqlarni bajarganda namoyon bo’ladi. 
Glikolitik anaerob ish qobiliyati - 
Sut kislotasini to’planishi bilan boradigan ishda 
anaerob glikolizning kuchayish imkoniyati tushuniladi. U bajarilish vaqti 30 

---

sekunddan to 2-3 minutgacha boradigan mashqlarni bajarishda namoyon bo’ladi. 
Bunday masjqlarni bajarganda glikoliz jarayonining tezligi o’zining eng yuqori 
darajasiga yetadi va qonda ko’p miqdorda sut kislotasi yig‘iladi (to 2,5 g/l va 
ko’proq). 
Yuqorida keltirilgan jismoniy ish qobiiyatining komponentlaridan har biri uchta 
biyokimyoviy kriteriyalar – quvvat, hajm va samaradorlik kriteriyalari bilan 
ifodalanadi. 
Aerob jarayoning maksimal quvvatini bajarish vaqti 2-7 minutga teng bo`lgan 
mashqlarda kuzatiladi va yuqori malakali sportchilarda 1,2 kDj/kg.min ni tashkil 
etadi. Shunday qilib, agarda ana shu uchta energiya o`zgartirish bioenergetik 
jarayonlarining energiya ishlab chiqarish tezliklarining maksimal ko`rsatkichlarini 
o`zaro solishtirilganda aerob glikolitik va alaktat jarayonlarning nisbati 1:2:3 
ko`rinishga ega bo`ladi. Agarda bu jarayonlarning maksimal energetik hajimlarini 
solishtirganda, aerob jarayon o`zining energetik hajmi bilan alaktat anaerob va 
glikolitik anaerob jarayonlaridan birnecha marta ustunlik qiladi. Aerob oksidlanish 
uchun substrat bo`lib faqat muskullardagi glikogen va yog`larning zahiralari emas, 
balki qondagi glyukoza, erkin moy kislotalari, keton tanachalari, gliserin hamda 
jigarning glikogen zahirasi va turli yog` rezervlari hizmat qiladi. Shuning uchun ham 
aerob jarayonining umumiy hajmini cheksiz desa bo`ladi va uni aniq chegaralab 
bo`lmaydi. Lekin ishni berilgan tezligida ushlab tura olish vaqti bo`yicha har uchchala 
bioenergitik jarayonlarning hajmini taqqoslaganda, aerob jarayoning hajmi anaerob 
glikolizni hajmiga nisbatan 1-tartibga, alaktat anaerob jarayoninikigaesa 2-tartibga 
yuqori bo`ladi. Shunday qilib, aerob, glikolitik va alaktat jarayonlarning maksimal 
hajimlari o`zaro 100:10:1 nisbatda bo`ladi. Mana shu energetik jarayonlarning 
energetik samaragorligi ko`rsatkichlarida ham yetarli darajada katta farqlar 
kuzatiladi. 
Sport ish qobiliyatining spetsifikligi 
Sportning u yoki bu turida jismoniy ish qobiliyatining aniq nomoyon bo`lishi 
spesifiklik xarakteriga ega. Bu sfetsifiklik sport mashqlari ta`sirida shakllanadigan 

---

sportchilarning aerob va anaerob qobiliyatlarining rivojlanish darajalarini o`zaro 
nisbatlariga bog`liq bo`ladi. Mashqlanish jarayonida oldinga qo`yilgan vazifalar va 
bajariladigan ishni harakteriga qarab asosiy jismoniy yuklama faqat ishni bajarishda 
bevosita qatnashayotgan u yoki bu muskullargina emas, balki energiyani (ATFni) 
asosan yetkazib beruvchi bioenergetik jarayonlarga ham tushadi. Masalan, 
sportchilarning tezkorlik sifatini rivojlantirishga yo`naltirilgan, qisqa muddatli 
maksimal quvvatli mashqlar qo’llaniladigan mashqlanish jarayonida qo`llanilayotgan 
jismoniy yuklamalar tasirida muskullarda kreatinfosfarning zahirasi ko`payadi, 
muhitning 
noqulay 
sharoitida 
miozin 
ATF-azasi 
va 
sarkoplazmatik 
kreatinkinazalarning barqaror ishlashi yaxshilanadi va umuman olganda, ATFning 
alaktat anaerob resintezlanish imkoniyati ortadi. Uzoq muddatli mo`tadil quvvatli 
ishdan foyda-lanilganda sportchining organizmida ATFning resintezlanishini aerob 
mexanizmlari takomillashadi, organizmning energetik substratlarini zahirasi 
ko`payadi (birinchi navbatda jigar va muskullardagi glikogenning zahiralari). 
Shunday qilib, sportning har xil turlarida jismoniy mashqlarning xarakteri va bajarish 
uslublariga qarab sportchilarning organizmida ATFning resintezlanishini u yoki bu 
bioenergetik mexanizmlari yaxshi ravojlanadi. Masalan, uzoq masofaga 
yuguruvchilar, chang`i poygachilari, shosseda velosiped haydov-chilar, konkida 
uchadigan sportchilar aerob quvvatning eng yuqori ko`rsatkichlarini namoyon 
qilishadi. Eng katta alaktat anaerob quvvatini qisqa masofaga yuguruvchilar, 
xokkeychilar va trek velosiped poygachilari demonstratsiya qilishadi. O`rta masofaga 
yuguruvchilar, xokkeichilar, vaterpolchilar glikolitik anaerob quvvatning maksimal 
ko`rsatkichini namoyon qilishadi. Shosseda velosiped haydovchilar, o`rta va uzoq 
masofalarga yuguruvchilar eng katta aerob hajmga ega. Alaktat anaerob hajimning 
eng yuqori darajasini qisqa masofaga yuguruvchilar, basketbjlchilar va kurashchilar 
demonstrasiya qilishadi. Glikolitik anaerob hajimning eng katta miqdorini o`rta 
masofaga yuguruvchilar, trek velosiped poygachilari va xokkeychilarda kuzatish 
mumkin. Xulosa qilib aytganda, sportning har bir turida sportda erishiladigan 
yutuqlarga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadigan o`zining yetaklovchin metabolik omillari 
bo`ladi. 

---