Bioximiya va sport bioximiyasi

Sportchilarning ish qobiliyatiga mashqlanishning ta`siri 
Sistematik mashqlanish jarayonida jismoniy ish qobiliyatining deyarli barcha 
ko`rsatkichlari ancha yaxshilanadi. Mashqlanishni ta‘siri turli kvalifikasiyali 
sportchilarda ATFning resintezini amalga oshiradigan bioenergetik jarayonlarning 
quvvati, hajmi va samaradorliklarini solishtirganda ayniqsa yaqqol ko`rinadi. 
Masalan, sportchilarning masqlanganlik darajasini (malakasini) oshishi bilan 
jismoniy ish qobiliyatining barcha biokimyoviy xarakteristikalari yaxsilangan. Shu 
bilan birga, ayrim biokimyoviy parametrlarning yaxshilanish miqdori turli darajada 
namoyon bo`lgan. Masalan, mashqlanish vaqtida ancha chidamlilikni talab qiladigan 
endigina shug`ullana boshlagan sportchilarda KMI 40-45 ml/kg.min ni tashkil qiladi, 
shu vaqtni o`zida yuqori malakali sportchilarda 80-90 ml/kg.min bo’ladi. Ma`lum 
bo`lishicha, ko`p yillar davomida sistematik ravishda mashqlanish natijasida 
shortchilarda aerob quvvat ko`rsatkichlari 2 marta, aerob hajm ko`rsatkichlari esa 4 
martadan ortiqroq yaxshilanadi. Sportchilarning ish qobiliyatiga ularning yoshini 
ta`siri Mashq intеnsivligini solishtirganda uzaytirilgan mе'yoriy holat mashqi bir 
nеcha soat davom etib, o’sgan lipiod oksidatsiyasi va kamaytirilgan karbogidrit 
oksidatsiya darajalari tomonga o’zgartirilish orqali xaraktеrlanadi. Organizmning 
o`sib va rivojlana borganligi sari uning jismoniy ish qobiliyatida ma`lum 
qonuniyatlarga asoslangan o`zgarishlar sodir bo`lib turadi. Organism fiziologik 
balog`atga etgani sari aerob va anaerob bioenergetik jarayonlarda energiyaning 
o`zgartirish imkoniyatlari tobora ortib boradi. Yoshning ulg`ayishi bilan tananing 
metabolizmda faol qatnashadigan massasi, ayniqsa skelet muskullari ko`payadi; ana 
shu muskul va boshqa to`qima va organlarda aerob va anaerob almashinuvning 
muhim fermentlarini miqdori oshadi, ana shu fermentlarni barqaror ishlashi uchun 
sharoitlar yaxshilanadi, organizmning energetik resurslarini zahirasi ko`payadi, 
modda va energiya almashinuv turli zvenolarini nerv va gormonal boshqarilish 
jarayonlari hamda muskul va boshqa to`qimalarga kislorod va ozuqa moddalarni 
yetkazib berish va parchalanish mahsulotlarini chiqarib tashlashga javobgar bo`lgan 
vegetative sistemalarning ishi takomillashadi. Jismoniy ish qobiliyatining hamma ana 
shu ko`rsatkichlari odam to`la fizioligik balog`atga yetgan paytida, ya`ni 20-25 

---

yoshlarida odatda o`zlarining maksimumiga chiqadi (erishadi). Asosan, yuqori 
energiya ishlab chiqarishni talab qiladigan sport turlarida ana shu yoshda eng yuqori 
sport ko`rsatkichlariga erishadi. 40 yoshdan keyin jismoniy ish qobiliyatining 
ko`rsatkichlari pasaya boshlaydi va 60 yoshga kelib balog`at yoshidagiga nisbatan 
tahminan ikki marta kamayadi. Organizimning ish qobiliyatini belgilovchi 
bioenergetik jarayonlarning ko`rsatkichlari o`sish va rivojlanish davomida ma`lum 
qonunuyatlar asosida o`zgaradi. Masalan, erkaklarning 20 yoshlarida maksimal 
anaerob quvvat o`zining maksimal ko`rsatkichiga erishadi va to 30 yoshgacha 
tahminan shu darajaga saqlanadi va keyin pasaya boshlaydi. Ayollarda bu ko`rsatkich 
o`zining maksimumiga 18 yoshlarda etishadi va so`ngra nisbatan tez psaya boshlaydi. 
Erkaklarda kislorodning maksimal istemoli o`zining maksimal ko`rsatkichiga 25 
yoshlarda erishadi va 40 yoshgacha ana shu darajada saqlanadi, ayollarda esa bu 
ko`rsatkichlar 20 va 35 yoshni tashkil qiladi.
Bioenergetik jarayonlarning hajm va samaradorlik ko`rsatkichlari MAQ va KMI 
ko`rsatkichlaridan farq qilib, ancha sekin rivojlanish templari bilan xarakterlanadi va 
erkak va ayollarda yoshga nisbatan deyarli farqlari yo`q. Masalan, bu ko`rsatkichlar 
eng yuqori qiymatga 25- 30 yoshlarda erishadi va sistematik mashqlanish natijasida 
tahminan shu darajada 40-45 yoshlargacha saqlanishi mumkin. Keksaygan va qarigan 
yoshda pasayish templari ayollar organizmida faqat ancha aniqroq ko`zga tashlanadi. 
Lekin, shu narsani uqtirib o`tish kerakki, organizmning yuqori tezlikda o`sishi va 
rivojlanish munosabati bilan, ya`ni energetik substratlarning biologik oksidlanish 
jarayonida ajralib chiqayotgan energiyaning asosiy qismi plastik almashinuvida 
ishlanilayotganligi sababli bolalar va o`spirinlarda katta yoshdagilarga nisbatan 
muskul faoliyatini energiya bilan ta`minlash imkoniyatlari ancha kam bo`ladi. Aerob 
va anaerob jarayonlarda ajralib chiqayotgan energiyaning asosiy qismi hujayralarning 
yangidan hosil bo`lishi va yangilanib turishlarini ta`minlaydigan struktura va ferment 
oqsillari, nuklein kislotalar, lipidlar va boshqa hujayra strukturalarining sintezi uchun 
ishlatiladi. O`sayotgan organizmning yana bir qator biokimyoviy hususiyatlari 
bunday cheklanishni kuchaytiradi. Jumladan, kislorodni yetkazib berishni 
ta`minlaydigan qondagi gemoglobin va muskul tolasi hujayralaridagi mioglobin 

---

oqsillarning miqdori bolalarda katta yoshlilarnikiga nisbatan kam, demak bolalar 
organizmining kislorod hajmi kichik. Bolalar va o’spirinlarda yurak-qon tomirlar va 
nafas olish sistemalari hatto tinch holatda ham katta yoslilarnikiga nisbatan ancha 
zo`riqish bilan ishlaydi, demak kam funksional rezervlarga ega. Boshqacha qilib 
aytganda, organizmning kislorodga bo`lgan ehtiyoji oshganda bolalar va 
o`spirinlarning ana shu sistemalarini faoliyati kam darajada kuchaydi. Mana 
shularning hammasi bolalarda intensiv muskul ishlarini aerob energiya ta`minotining 
imkoniyatlarini chegaralab quyadi. Bulardan tashqari, bolalarda muskul faoliyatini 
energiya bilan ta`minlash imoniyatlari va kislorod qarzi sharoitida ish bajarish 
qobiliyati ham katta yoshlilarga nisbatan kam bo`ladi. Shu bilan birga, yoshi qancha 
kichik bo`lsa, bajarish mumkin bo`lgan ishning maksimal quvvati shuncha kichik 
bo`ladi. Bolalar va o`spirinlarning jismoniy tarbiyasining yana bir muhim tomoni – 
ularning muskul ish faoliyatida uglevodlarning ishlatilishini osonlik bilan (yengil) 
tormozlanishidir. Masalan, ko`pchilik jismoniy mashqlar (ayniqsa qiziqarli 
bo`lmagan va uzoq davom etadigan) bolalarning qonidagi glyukozani konsen-
trasiyasini tez pasaytirib yuboradi. Turli-tuman, ayniqsa tarkibida har xil o`yin 
elementlarini tutgan, emotsiyaga boy mashg`ulotlar qondagi glyukozaning yuqori 
darajasini to darsni ohirigacha ishlab turishga imkoniyat tug`diradi. Qariyotgan 
organizmning o`ziga hos hususiyatlaridan biri – moddalar almashinuvining 
intensivligini umumiy pasayish holatida plastik almashinuvining intensivligini ham 
pasayishidi. Qariyotgan organizmlarda birinchi navbatda oqsillarni yangilanib turish 
jarayoni sekinlashadi. Oqsilarning sintezini sekin-lashishi hujayralarning bo`linish 
tezligini kamayishiga va ularning fiziologik regeneratsiyasini buzulishiga olib keladi. 
Ko`p hujayralar faoliyat qobiliyatini yo`qotib o`lishadi. Qarilikda bosh miya 
po`stlog`idagi va miyachadagi nerv hujayralarining soni ham kamayadi. Suyak 
hujayralarining ko`payishi sekinlashishi va nobud bo`lishi kuzatiladi, bu esa ularni 
g`ovaklashishiga va pishiqligini kamayishiga olib keladi. Eritrositlarni yangitdan 
hosil bo`lishi ham sekinlashadi. Yaralarning bitishi ham yomonlashadi va h.k. 
Ikkinchidan, qariyotgan organizmda oksidlanish jarayonlarning intensivligi ancha 
pasayadi. Jumladan, aerob va anaerob energiya ishlab chiqarish imkoni-yatlari 

---

pasayadi. Shuning uchun ham, keksaygan odamlarda xuddi bolalar va 
o`spirinlardagidek, qonda sut kislotasining konsentrasiyasi 20-30 yoshli odamlar-
dagiga nisbatan standart ishni bajarganda ko`p, maksimal quvvatli ishni bajarganda 
esa kam darajada ortishi bilan sodir bo`ladi. 
Ishning maksimal mumkin bo`lgan quvvati yoshini ulg`ayib borishi bilan keskin 
pasayib boradi. Jumladan 60 yoshli odamlarda 20-30 yoshlar rivojlantirishga qodir 
bo`lgan quvvatni 50% bo`lishi mumkin. Keksaygan yoshli odamlar uchun yana bir 
o`ziga hos hususiyat huddi bolalar va o`spirinlarnikidek, muskul faoliyatida 
uglevodlar sarflanishini yengil tormozlanishi hisoblanadi. Masalan, ayniqsa bir xil, 
zerikarli jismoniy mashqlar ko`pincha qonda glyukozani kamayishi bilan sobir 
bo`ladi. Shu yoshlarda lipidlar almashinuvi ham o`zgaradi: qonda xolisterinning 
miqdori ko`payadi, bu esa ateroskleroz kasalligini rivojlanishiga olib keladi. Shunday 
qilib, maktab/litsey va kollejlarda bolalar va o`smirlarni jismoniy tarbiya bo`yicha 
dasturlarni ishlab chiqishda, ayniqsa yosh sportchilar (sportchi qizlar) uchun 
mashqlanish mashg`ulotlarini tashkil qilish va o`tkazishda, hamda har xil yoshdagi 
odamlar bilan jismoniy tarbiya va sport bo`yicha soglomlashtiruvchi mashg`ulotlarni 
o`tkazishda jismoniy ish qobiliyat ko`rsatichlarining yoshga qarab o`zgarish 
dinamikasining o`ziga hos xususayatlarini albatta inobatga olish kerak.