Birinchi jahon urushida fransiya reja

Buyuk Britaniya-Germaniya dengiz shartnomasi^[11] imzolanishi bilan inglizlar nemislar bilan biroz bo’lsada tinchlantirish siyosatini boshlagan edi. Ular Fransiya bilan ingliz-nemis dengiz shartnomasini tuzish haqida maslahatlashib ham ko’rmagan. Fransuzlar dastlab nemislarga qarshilik ko'rsatish uchun o’zlar ittifoqchi davlatlarsiz siyosat olib borishga harakat qilishdi, ammo bu muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Germaniya qayta qurollanishidan oldin be’malol Fransuz armiyasi Germaniyaning ichki-ishlariga be’malol aralashishi mumkin edi. Birinchi jahon urushi paytida Fransuz armiyasi g'arbiy frontning tayanchi bo'lgan edi va o’z navbatida 1935-yilda Yevropagi eng kuchli armiyaga ega davlat ham edi. Germaniyaning qayta qurollanishi Fransiyani tashvishga solidi va Fransuzlarning Germaniyani kuchayib ketishiga qarshi harakatlari samarasiz tugaydi. Shunday sharoitda Sovet^[12] davlatidan yordam so’rash ayni muddua edi. Fransiya hukumatidagi antikommunistlar harbiy harakatlarni Sovetlar bilan birgalikda davom ettirish uchun Sovet^[13] va Fransiya Bosh shtablari o'rtasidagi uchrashuvlarga ruxsat berishdan bosh tortdilar. Yevropaning Sharqida polyaklar va ruminiyaliklar nemis hujumiga uchrashganida sovet qo'shinlarining g'arbga harakatlanishini ma'qullashdan bosh tortdilar. Nemislar Reyn hududlarini harbiylashtirgandan so'ng, Fransiya armiyasi Polsha, Chexoslovakiya, Ruminiya va Yugoslaviya kabi mamlakatlarga yordam berishga mutlaqo imkoni qolmadi. Natijada Kichik Antanta qulab tushdi. Italiyaning Efiopiyaga bostirib kirishi va Ispaniya fuqarolar urushi^[14] kabi boshqa voqealar Fransuz pozitsiyasini yanada zaiflashtirdi. Shunday qilib, Germaniya qayta qurollangan davrda Fransiyada Buyuk Britaniyaga ergashishdan boshqa iloji qolmadi va Gitlerni tinchlantirishga qaror qildi.
Xalq fronti^[15] kommunistlar, sotsialistlar va boshqa so’l qanot siyosiy partiyalarning koalitsiyasi boʻlib, 1930-yillarda Fransiyada siyosiy hokimiyat va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish uchun paydo boʻlgan. Bu fashizm tahdidiga, ayniqsa Germaniyada fashistlarning kuchayishiga munosabat edi. 1936-yilgi saylovlarda Xalq fronti gʻalaba qozondi va Léon Blum^[16] Fransiyaning birinchi sotsialistik bosh vaziri boʻldi. Depressiya Xalq fronti gʻalabasiga asosiy sabab boʻldi. Xalq frontining iqtisodiy siyosati umuman muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ular ishchilar uchun qisqaroq ish soatlari va yozgi ta'tillar kabi yutuqlarga erishdilar. Biroq, bu hukumat davrida hosildorlikning oshishi ta’minlanmadi. Buning ta'siri natijasida Fransiya sanoati va ishlab chiqarishini keskin kamaydi, nemis zavodlari esa to'liq quvvat bilan qurol va boshqa harbiy texnika ishlab chiqara boshladi. 1936-yilgi ish tashlashlar hukumatning obro'siga ta'sir qildi. Hukumat Yevropadagi birinchi fashistik harbiylarning ekspluatatsiyasi bo'lgan Ispaniya fuqarolar urushiga aralashmaslikka qaror qildi. Xalq fronti nafaqat siyosiy harakat, balki ijtimoiy va madaniy harakat ham edi. Harakatning maqsadi 1930-yillarda Fransiyaning yuqori darajada bo'linib ketgan jamiyatini ajratib turuvchi an'anaviy to'siqlarni yo'q qilish edi. Bu hukumatning ba’zi islohotlarining natijasizligi tyfayli "Blumdan ko'ra Gitler yaxshiroq" degan ibora eshitila boshladi. 1940-yilda Germaniya g'alabasidan keyin Blum^[17] va Xalq frontini Fransuz harbiy amaldorlari emas, balki Vichi siyosatchilari aybladilar. Xalq fronti oʻz oldiga qoʻygan koʻplab maqsadlarni amalga oshira olmaydi, ayniqsa, Fransiyani nemislarga qarshilik koʻrsatishga tayyorlamagan boʻlsa-da, Xalq fronti haqidagi afsona zamonaviy Fransiyada afsonaviy maqomga ega boʻldi.
Birinchi jahon urushi davrida Fransuz armiyasi G'arbiy frontda nemislarga qarshi qo'riqchi bo'lgan edi. Fransiyaning qulashi jahon kuchlari muvozanatining tubdan qayta tashkil etilishi edi. Bundan oldin ko'pchilik Fransuz armiyasini dunyodagi eng kuchli deb bilishni davom ettirdi. Darhol Fransiyadan kelgan nemislar Britaniyaga tahdid sola oldilar. Luftwaffe Fransuz havo maydonlariga qiruvchi va bombardimonchi samolyotlarni tezda joylashtirdi va Britaniyaga havo hujumini boshlash uchun yangilarini o'rnatishni boshladi. Angliyaning janubi-sharqida dengiz sherlari operatsiyasidan ko'ra havo ustunligiga erishilgandan so'ng, Britaniyaga bostirib kirish mumkin edi. Bosqinni nazorat qilish uchun Fransiyaning shimoli-sharqidagi Soissons yaqinidagi Margivalda Gitler uchun qoʻmondonlik punkti tashkil etildi. Nemis dengiz floti tezda Breast kabi Fransuz portlariga ko'chib o'tdi. U-qayiq kampaniyasi Germaniya portlariga qaraganda Fransuz portlaridan ancha samaraliroq o'tkazilishi mumkin edi. Fransiyaning qulashi O'rta er dengizidagi strategik muvozanatni ham o'zgartirdi. Qirollik dengiz flotining qattiq siqilgan kuchlari endi tezkor, zamonaviy Italiya dengiz floti tomonidan o'qqa tutildi. Fransiya ham Tinch okeanida muhim ahamiyatga ega edi. Fransuzlar hujumi natijasida yaponlar Inchonaga ko'chib o'tdilar va Birma, Malayziya, Singapurdagi inglizlar manfaatiga tahdid qildilar. Qo'shma Shtatlar Yaponiyaga strategik materiallar eksportiga embargo qo'ydi. Bu esa oxir-oqibat yaponlarning Pearl Harbor hujumiga olib keladi.
Fransiya o'zining iqlimi va unumdor tuproqlari tufayli yer yuzidagi eng samarali mamlakatlardan biridir. Sanoat inqilobidan oldin bu Fransiyani Yevropagi eng boy va potentsial eng qudratli davlatga aylantirdi. Sanoat inqilobidan oldin Fransiya Yevropa ishlarining markazida edi. Buyuk Britaniyada sanoat inqilobi boshlandi. Fransiya va Germaniya ortda qoldi, ammo XIX asrning o'rtalariga kelib ikkala davlat ham tez rivojlana boshladi. Bu erda Germaniya Fransiyadan oldinga o'tdi. Fransiya dunyoda yetakchi edi, lekin Buyuk Britaniya, Germaniya va AQShdan orqada edi. Sanoat rivojlanishi Belgiya bilan birgalikda Fransiyaning shimoli-sharqida jamlangan. Bu erda ko'mir konlarining joylashuvi omil bo'ldi. Sizdan tashqari shimoli-sharqda, Fransiyaning qolgan qismi deyarli o'zgarmadi, asosan dehqon xo'jaligi hukmronlik qiladigan mamlakat. Sanoatlashtirishning jadal sur'atlari Prussiya/Germaniyaning Franko-Prussiya^[21] urushida (1870-1871) g'alaba qozonishining bir qismi edi. Urushda Fransuzlar bitta saboq oldilar, kuchli sanoatlashgan ittifoqchilarsiz nemislarga qarshi kurashmanglar. Bu nemislar o'rganmagan saboq edi. Fransiya sanoati to'qimachilik va ba'zi tog'-kon sanoatiga asoslangan edi, ammo og'ir sanoat nemislarga qaraganda ancha kam edi. Fransiya nima uchun nisbatan sekin sanoatlashgani to'liq aniq emas. U Amerika Qo'shma Shtatlaridan ko'ra muhimroq texnologik imkoniyatlarga ega edi. Napoleon I ilm-fan va ta'limni rivojlantirdi. Natijada malakali olimlar va muhandislar paydo bo'ldi. Diniy urushlar oxirida katolik monarxiyasining protestant gugenotlarni ta’qib qilishi sabab boʻlgan deb hisoblaymiz (18-asr). Protestantlar Fransiyadagi eng tadbirkor va mexanik qobiliyatli guruh edi. Fransiya biznesi sanoat inqilobining rivojlanishi davomida an'anaviylik va paternalizm yuqori baholangan mustahkam oilaviy firmalarga aylandi. Fransiya kuchli bank tizimini rivojlantirdi, garchi Rotshildlarning ahamiyati Amerika va Britaniyada sanoat rivojlanishida shunday muhim rol o'ynagan fond birjasining paydo bo'lishiga to'sqinlik qilgan bo'lsa-da. Parij Berlindan ko'ra ko'proq Vena kabi hashamatli hunarmandchilikning jahon markaziga aylandi. Yirik zavodlar, yirik korporatsiyalar, ogʻir sanoatning rivojlanishi nemislardan orqada qoldi. Fransiya muhim temir yo'l tizimini ishlab chiqdi, bu boshqa mamlakatlarda bo'lgani kabi sanoatlashtirishga yordam berdi. Amerika va Buyuk Britaniya va kamroq darajada Germaniyadan farqli o'laroq, Fransuz temir yo'l tizimi birinchi navbatda iqtisodga qaratilgan emas edi va shuning uchun bu boshqa mamlakatlarda, hatto Belgiyada bo'lgani kabi, sanoatlashtirish uchun kuchli kuch emas edi. Germaniyadan farqli o'laroq, Fransiya iqtisodiyoti Birinchi jahon urushidan zarar ko'rdi. Shimoliy-sharqiy sanoatning katta qismi nemislar tomonidan ishg'ol qilingan va katta jismoniy zarar ko'rgan. Fransiya urushda Amerika va Britaniya kreditlari bilan ushlab turilgan va Germaniyadan farqli o'laroq, u oziq-ovqat ishlab chiqarishda etarli edi. Urushdan keyin Fransuzlar zararni to'lashda shunchalik qattiq turib olishganining sababi shundaki. Depressiya Fransiyaga Amerika, Britaniya va Germaniya kabi qattiq ta'sir qilmadi, chunki u qisman sanoat unchalik kuchli emas edi. Biroq, g'alayonlar (1934) va Léon Blumning sotsialistik Xalq fronti hukumatining saylanishi (1936) bilan ta'sir ko'rsatdi. Sotsialistik hukumat bilan bo'lgan xursandchilik ish tashlashlar to'lqiniga olib keldi. 2 millionga yaqin ishchi ish tashlashga chiqdi. Ishchilar zavod va do'konlarni egallab oldilar. Ish tashlashlar Blumning buyrug'i bilan emas, balki o'z-o'zidan va asosan uyushmagan edi. Ishbilarmonlar kommunistik inqilob kelayotganini ko'rdilar. Ular Blum bilan yashirincha uchrashishdi va Matignon kelishuvlari deb nomlanuvchi mehnat qonunchiligidagi yirik islohotlarni muhokama qilishdi. [Rossiter] Mehnat to'qnashuvi va iqtisodiy chalkashlik Germaniyadagi iqtisodni urush holatiga qo'ygan natsistlardan keskin farq qilar edi. Germaniyaning qayta qurollanishi Blumni xavotirga soldi. U Fransuz qurollarini ishlab chiqarishni ko'paytirish bo'yicha katta dasturni boshladi. Biroq, Fransiya Germaniya kabi sanoat salohiyatiga ega emas edi. Qayta qurollanish xarajatlari Xalq frontini ijtimoiy islohotlar dasturidan voz kechishga majbur qildi. Urush boshlangan paytda, Germaniya iqtisodiyoti Fransiyadan ancha katta edi. Va bir necha yillar davomida Germaniya iqtisodiyotining katta qismi qurol ishlab chiqarishga bag'ishlandi. Bir hisob-kitoblarga ko'ra, Germaniyaning 385 milliard dollariga nisbatan 200 milliard dollar. Germaniya istilosi Fransiya iqtisodiyotini Germaniya nazorati ostiga oldi (1940). Vichy rahbari, Birinchi Jahon urushi qahramoni Marshall Petain Germaniya urushda g'alaba qozonganiga ishondi va bu hamkorlikni yagona mumkin bo'lgan siyosat sifatida qabul qildi. Vichy kichik biznesni ham, sanoatni ham modernizatsiya qilishga o'tdi. Vichi hukumati kichik biznesni modernizatsiya qilish va professionallashtirish bo'yicha Savdoni Tashkilot Bosh Qo'mitasini (CGOC) tuzdi. Vichi hukumati barcha ishlab chiqarishni, shu jumladan yirik sanoat konsernini ham nazorat ostiga oldi. Vichy Fransuz iqtisodiyotini fashistlarning urush iqtisodiyoti bilan sinxronlashtirdiGermaniya Großraum. Natsistlarning iqtisodiy modeli amalga oshirildi. Erkin kasaba uyushmalari tarqatib yuborildi va ularning o'rniga ishchilar ishtirokisiz ishlaydigan davlat nazoratidagi mehnat uyushmalari tashkil etildi. Fransiya iqtisodiyoti salbiy valyuta kurslari va tovon to'lovlari tufayli Germaniyaning ommaviy ekspluatatsiyasi uchun ochiq edi. Fransiya eng katta iqtisodiyotga ega edi, agar barcha bosib olingan mamlakatlar va urushning ko'p qismida nemislar uchun asosiy yordam bo'lgan. Gitlerning strategik qarashlari Sharqdagi istilolar orqali urushni moliyalash va ta'minlash edi. Bu istilolar o'ylagandek amalga oshmaganligi sababli, Germaniyaning urush harakatlarini ishg'ol qilingan G'arb, ayniqsa Fransiya qo'llab-quvvatladi. Fransiya Germaniya uchun asosiy yordam bo'lgan bo'lsa-da, nemislar muhim Fransuz qurol sanoatidan keng foydalana olmadilar. Ular yuk mashinalarini ishlab chiqarish uchun Renault zavodlaridan foydalanganlar. Fransiya qishloq xo'jaligiGermaniyaning oziq-ovqat ehtiyojlarini qondirishga yordam berdi. Ko'pgina Fransuz harbiy asirlari nemis fermalarida ham ishlagan. Vichi katta miqdordagi Fransuz qishloq xo'jaligi mahsulotlarini Reyxga jo'natishi kerak edi, bu esa Fransiyada jiddiy oziq-ovqat tanqisligini keltirib chiqardi. Germaniya uchun muammo Natsistlarning markazlashtirilganligi edi, Fransuz iqtisodiyotini byurokratik nazorat qilish dahshatli muvaffaqiyatsizlik edi. Iqtisodiyot ishlab chiqarishning keskin pasayishi bilan qisqardi. Va ishg'ol davrida ishlab chiqarish pasayishda davom etdi. Fransiya ishlab chiqarish sezilarli darajada qisqardi. 1939-yildagi 200 milliard dollarlik ishlab chiqarish atigi 110 milliard dollarga tushib, 1943-yilga kelib 50 foizga qisqardi. 1944-yilda esa 50 foizdan pastga tushdi. Bu katta pasayish nemislar uchun ekspluatatsiya qilish uchun juda kam mablag' qolganligini anglatardi. Bularning aksariyati NATSistlar siyosatining bevosita natijasi edi. Fransiyaga yuklangan og'ir yuklar va natijada tanqislik samarali ish haqining keskin tushib ketishiga olib keldi va ishchilarning motivatsiyasini pasaytirdi. Ishchi kuchi tanqisligi asirlarni ozod etishdan bosh tortish va ishchilarni majburiy chaqirish natijasida yuzaga keldi. Nemislar zarur xomashyo yetkazib berishmadi. Borgan sari shafqatsiz nemislarga passiv qarshilik ko'rsatish samarasizlikni oshirdi. Fransiya zavodlari nemis zavodlariga qaraganda unumdorligi ancha past edi. [Speer] Urush nemislarga qarshi boshlanganda, ularning talablari ortib, Fransuz ishlab chiqarishini yanada yomonlashtirdi. Fransiya temir yo'l tizimi nemislar tomonidan Fransiya urushi o'ljalarini, oziq-ovqat va sanoat mahsulotlarini Reyxga qaytarish uchun keng qo'llanilgan. Va ishg'ol kuchlari uchun harbiy yuklarni jo'natish, ayniqsa nemislar Atlantika devorini qurishni boshlaganlarida muhim ahamiyatga ega. Ittifoqchilar temir yo'l hovlilari va yirik zavodlarni bombardimon qila boshladilar.Fransiya temir yo'l tizimi D-Daygacha katta darajada vayron qilingan. Vichi Fransiya iqtisodiyoti uchun birinchi kompleks rejani yaratdi. Bu avvalgi Fransiya hukumati tomonidan amalga oshirilmagan. D kunidan so'ng, general DeGuale tomonidan tashkil etilgan Muvaqqat hukumat Fransiyani tiklash harakatlari uchun markazlashtirilgan Vichi rejalarini qabul qildi (1944-1945). Monet rejasi katta qismi Vichi rejalariga asoslangan edi (1946). O'sha paytda Vichi rejalaridan foydalanish e'lon qilinmagan bo'lsa-da, Vichi va De Gualle^[22] guruhi ham urushdan oldingi iqtisodni tiklamasayam, davlat iqtisodiyotini rejalashtirishga murojaat qilgani diqqatga sazovordir.

XULOSA

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, bu urushda Fransiyaning strategik joylashuvi ham muhim o’rin tutgan, Bu harakatlar oʻzining joʻshqinligi bilan farq qilar edi. Yirik armiyalar ikkala tomondan faol va tez ustalik bilan harakat qilar edilar, bunga toʻyingan yollar tumanlarda tasir qildi. Qoʻshinlarning joylanishi yalpi frontni har doim ham hosil qilmas edi, qoʻshinlar uzoq vaqtli mudofaa chiziqlarini barpo qilmas edilar. 1914-yilning noyabriga kelib stabill chiziq fronti buklanishni boshladi. Ikkala tomonham oʻzining hujumkorlik vaziyatini yoʻqotdilar, xadaqlar va sim toʻsiqlar qurishishiga kirishdilar, ular har doim ishlatilishishiga kerak edi. Urush vaziyat fazosiga kirdi. Sababi Gʻarbiy frontning uzunligi (Shimoliy dengizdan Shveysariyagacha) 700 kmni tashkil etdi, qoʻshinlar zichligi esa Gʻarbiy frontdan koʻra u yerdan anchagina koʻp edi. Bu kampaniyaing xususiyati shiddatli harbiy harakatlar faqatgina frontning shimoliy yarimida boʻlgani edi (Verden mustahkamlangan tumanidan shimolroq), ikkala taraflar asosiy kuchlarini bir joyga toʻpladilar. Verden fronti va undan janubroq ikkala tarafdan ikkinchi darajali boʻlib hisoblanar edi. Fransuzlar yoʻqotgan hududlar (Pikardiya markazi boʻlib hisoblangan) juda zich va seraholi boʻlgan, bamisoli qishloq uy jaliliga va industial qarashiga nisbatan. 11-noyabr kuni Langenmark jangida nemislar hujum qilishdi, bu hujum oʻzi bilan jamoatchilikni hayron qoldirib, bemaʼnligini va odam umrini mensimaslik koʻrsatgan edi, ingliz pulyemotlari qisimlari tajribasiz yosh odamlardan olingan edi — studentlar va ishchilar. Shundan keying bosh qomondonlar shunga oʻxshash tartiblarni qaytarishni boshladilar, askarlar esa shu urushda „pushka goʻshti“ kabi koʻrinishga olindi.