Biznes boshqaruv asoslari

Moliyaviy  bozorlar  –  moliyaviy  resurslarni  taklif  qiluvchilarni  va  ularga  extiyoj 
sezayotlar  oddatda  fond  birjalariga  oʻxshash  vositachilar  yordamida  bitim  tuzish  uchun 
birlashtirish  mexanizmidir.  Aktsiyalar  bozori,  obligatsiyalar  bozori,  auktsionlar  bozori  kabi 
moliyaviy bozorlarning qator turlari bor. Ularni umumiy xususiyati moliyaviy vositani bahosi turli 
holatlarda  talab  va  taklifni  muvozanat  nuqtasini  topishlikdadir.  Daromadlilik,  tavakkalchilik, 
inflyatsiyalar, dunyodagi turli vaziyatlar haqida yangi axborotlarni eʻlon qilinishi tufayli talab va 
taklif  nisbatining  oʻzgarishi  yangi  muvozanatni  yoki  yangi  bozor  bahosini  oʻrnatilishiga  olib 
keladi.  3-chizmada  investitsiya  jarayonini  aks  ettiruvchi  chizmada  keltirilgan.  Chizmadan 
koʻrinishicha pul resurslarini taklif qilayotgan shaxslar unga extiyoj sezayotganlarga moliyaviy 
institutlar, moliyaviy bozorlar orqali yoki toʻgʻridan-toʻgʻri berishi mumkin. Moliyaviy institutlar 
moliyaviy  bozorda  talab  tomonida  va  taklif  tomonida  turib  ishtirok  etishi  mumkin.  Moliyaviy 
Davlat byudjeti 
dan ajratmalar 
Kreditga olgan 
mablagʻlar 
Qarzga olingan 
mablagʻlar 
Qimmatbaho 
qogʻozlar va 
zayomlar 
chiqarish hisobiga 
Investorni oʻz 
mablagʻ – 
lari hisobi 
dan 
Инвестиция фаолиятини молиялаштириш 
молиялаштириш маналари таркии 
 

bozorni qisqa muddatli sektori pul bozori deb ataladi, uzoq muddatlisi esa kapital bozori deb atalib, 
unda fond birjasi oʻrni salmoqlidir.         
Investitsiya  jarayoni  ishtirokchilari.  Investitsiya  jarayonining  bosh  ishtirokchilari  – 
davlat,  kompaniyalar  va  xususiy  shaxslar  boʻlib,  ularni  har  biri  investitsiya  jarayonida  talab 
tomonida, yoki hamda taklif tomonida turib ishtirok etishi mumkin. 
Davlat. 
Ijroiya  hoqimiyatini  har  bir  darajasiga  oʻz  faoliyatini  moliyalashtirishga 
katta miqdorda pul kerak boʻladi. Ushbu faoliyat maktab, kasalxona, turar joylar, katta yoʻllar kabi 
ijtimoiy  inshootlarni  kurishga  sarflanayotgan  kapital  qoʻyilmalar  bilan  bogʻliqdir.  Yuqoridagi 
loyihalar turli koʻrinishdagi uzoq muddatli qarz majburiyatlar – obligatsiyalar chiqarish yoʻli bilan 
moliyalashtiriladi.  Pulga  boʻlgan  talabni  boshqa  manba  boʻlib  davlatni  joriy  extiyojlari 
hisoblanadi.  Masalan,  hukumat  soliq  koʻrinishida  davlat  byudjeti  daromadiga  toʻlangangan 
qaraganda koʻp xarajat  qilish  mumkin.  yoki,  shahar hoqimiyati joriy  faoliyati uchun pul  kerak 
boʻlgan holda byudjetga soliqlar toʻlanmagan holatlar boʻlishi mumkin. 
3-chizma 
Investitsiyalash jarayoni. 
 
Investitsiya jarayoni ishtirokchilari. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ustun  darajada  hoqimliklar  oʻz  extiyojlarini  qisqa  muddatli  obligatsiyalar  chiqarish 
yordamida  moliyalashtiradilar.Ayrim  vaqtda  ijroiya  hoqimiyati  idoralari  pulni  taklif  qiluvchilar 
tomonida qatnashadilar. Masalan, shaharda maʻlum vaqtga kelib qandaydir pul summasi bushab 
kolsa, uni joriy hisob rakamida ushlab turmasdan, shahar hoqimiyati mablagʻni qisqa muddatli 
moliyaviy  bozorga  kurollarga  quyib  daromad  olishlari  mumkin.Ijroiya  hoqimiyati  idoralarini 
moliyaviy mablagʻlarga extiyoj sezayotgan tomonda va taklif tomonida moliyaviy institutlar va 
moliyaviy  bozorlar  holatiga  kuchli  taʻsir  koʻrsatadi.  Aksariyat  xollarda  davlat  –  bu  pul 
mablagʻlarini isteʻmolchisidir, yaʻni u mablagʻ berishga qaraganda koʻp mablagʻni ishlatadi. 
Kompaniyalar. Koʻpgina kompaniyalar shakllaridan kaʻtiy nazar oʻz faoliyatini yuritish 
uchun  yirik  moliya  mablagʻlariga  muxtoj  boʻladi.  Ijroiya  hoqimiyati  idoralari  singari,  ularni 
moliyaviy  extiyojlari  uzoq  va  qisqa  muddatliga  boʻlinadi.  Uzoq  muddatli  maqsadlarni  amalga 
oshirish uchun kompaniyalarga zavodlar kurishga, asbob-uskunalar va inshootlar olishga, yangi 
mahsulotlarni  ishlash  uchun  pul  kerak  boʻladi.  Qisqa  muddatli  extiyojlar  tovar  zaxiralarini 
taʻminlash, debitor qarzlarini va boshqa joriy xarajat koplash zaruratlaridan yuzaga keladi. Qisqa 
va  uzoq  muddatli  extiyojlarni  moliyalashtirish  uchun  kompaniyalar  muomalaga  turli  xil  qarz 
qimmatli  qogʻozlarni  va  aktsiyalarni  chiqaradilar.  Kachonki  ularda  vaqtincha  ortiqcha  pul 
mablagʻlari  paydo  boʻlsa,  ular  pullarni  boshqalarga  taklif  qiladilar.  Amalda  koʻpgina  yirik 
kompaniyalar naqd pullarini boshqarishni faol va murakkab strategiyasini amalga oshiradilar va 
qisqa  muddatli  kimatli  qogʻozlarni  asosiy  xaridorlari  hisoblanadilar.  Davlatga  uxshab 
kompaniyalar umuman pul mablagʻlarini sof xaridorlari hisoblanadi. 
Xususiy  shaxslar.  Xususiy  shaxslar  investitsiya  jarayoniga  turli  usular  bilan:  masalan, 
omonat hisoblarga pul joylashtirish, obligatsiya va aktsiyalar sotib olish, sugoʻrta polislari olish 
bilan  pul  yetkazib  berishlari  mumkin.  Moliyaviy  kurollarni  tanlash  koʻpgincha  judayam  oddiy 
vazifa emas, u yakka investor oʻz oldiga qanday maqsad kuyayotganiga bogʻliq. Pul mablagʻlariga 
xususiy shaxslarni talabi asosan mulkni, odatda uy avtomobil harid qilishni moliyalashtirish uchun 
zayom shakliga ega boʻladi. Vaxolanki, unday talabni miqdori juda katta, xususiy shaxslar – pul 
Давлат 
Компанияла
р 
Хусисий шахслар 
Молия бозори 
Чет эл 
корхоналари 
Қўшма 
корхоналари 
Маҳаллий 
инвесторлар 

sof  yetkazib  beruvchilardir,  boshqacha  qilib  aytganda  ular  investitsiya  jarayoniga  olganiga 
qaraganda koʻp beradilar. Davlat va kompaniyalar pul mablagʻlarining sof xaridorlari hisoblanar 
ekan, xususiy investorlarning iqtisodiy oʻsish va rivojlanishni moliyalashtirish uchun pul yetkazib 
berishdagi roli juda salmoqlidir. 
Investorlar tipi. Ikki tipdagi investorlar bor: ular institutsional va yakka investorlar.  
Institutsional investorlar - mutaxassislar boʻlib, ularga begonalarning pulini boshqargani 
uchun xak toʻlaydilar. Ularni moliyaviy muassasalar, masalan, banklar, sugoʻrta kompaniyalari, 
oʻzaro  va  pensiya  fondlari,  hamda  yirik  nomoliyaviy  korporatsiyalar,  ayrim  xollarda  xususiy 
shaxslar yollaydilar. Moliyaviy institutlar oʻz omonatchilariga yaxshigina daromadni taʻminlashga 
harakat  qilib  katta  summani  nvestitsiyalaydilar.  Masalan,  bankning  trast  boʻlimi  unga  ishonib 
topshirilgan  mablagʻga  yetarli  daromad  toʻlashi  lozim;  hayotni  sugoʻrtalash  kompaniyasi 
mijozlarga,  hamda  mijoz  vafot  etgan  holatlarda  ular  merosxurlariga  va  oluvchilariga  sugoʻrta 
mukofoti toʻlaydigan daromadni toʻlashga sugoʻrta badallarini investitsiyalash lozim. Sanoat yoki 
savdoga  oʻxshash  nomoliyaviy  kompaniyalar  ham  koʻpincha  ortiqcha  pul  mablagʻlariga  ega 
boʻladilar,  bush  pullar  daromad  keltirishi  yoki  joriy  operatsiyalarga  va  istikbolga  kapital 
qoʻyilmalari talabni koplashga yordam berish uchun omonatga kuyadilar. 
Yakka  investorlar  -  oʻz  moliyaviy  manfaatlari  uchun  shaxsiy  mablagʻlarini  tasarruf 
etadilar.  Yakka  investor  koʻpincha  pensiyaga  ketganda  yoki  uning  oilasini  moliyaviy 
barqarorligini  taʻminlashda  daromad  manbai  boʻlishligi  uchun  bush  turgan  pullari  foyda 
keltirishidan  manfaatdordir.  Yakka  investorlarni  koʻpchiligi  faqat  shaxsiy  qimmatli  qogʻozlar 
portfelini  nima  bilan  tuldirish  yoki  shaxsiy  pensiya  fondini  qanday  taʻminlashga  izlanish  bilan 
band  boʻladilar.  Katta  summadagi  pullarni  qoʻyishi  mumkin  boʻlganlar  investitsiya  sohasida 
kasbiy  tayyorgarlikka  ega  boʻlmaganliklari  tufayli  oʻz  mablagʻlarini  boshqarishni  institutsional 
investorlarga,  masalan,  banklarni  trast  boʻlimlariga  yoki  investitsiyalar  boʻyicha  malakali 
maslaxatchilarga  topshiradilar.Institutsional  va  yakka  investorlar  uchun  asosiy  ish  tamoyillari 
yagonadir: toʻgʻri institutsional investorlar odatda pul egalari nomidan anchagina yirik summalar 
bilan  ish  qiladilar,  shuning  uchun  ular  yuqori  malakaga  ega  boʻladilar  va  murakkab  va  nozik 
usullarni kullaydilar. 
Investitsiyalash. Maxsus tanlangan moliyaviy kurollarga pulni qiymatini koʻpaytirish yoki 
ijobiy  daromad  olish  maqsadida  joylashtirish  jarayonini  investitsiyalash  deb  ataladi.  Ushbu 
faoliyat  katta  iqtisodiy  ahamiyatga  ega,  u  mantikiy  ketma-ket  xarajatlar  sifatida  bajarilishi 
mumkin,  uni  natijasi  esa  daromad  olish  hisoblanadi.  Keyingi  vaqtlarda  bir  qator  yangiliklar 
kiritildiki, ular investitsiyalashni ragʻbatlantiradi va ushbu jarayonni anchagina maqbullantiradi. 
Investitsiyalashni ijodiy ahamiyati. 
Iqtisodiyotni  amal  qilishi  va  oʻsishi  davlatni 
va kompaniyalarni shuningdek xususiy shaxslarni oʻsib borayotgan talablarini moliyalash uchun 
qanchalik  pul  mablagʻlarini  yengil  jalb  qilishga  bogʻliq.  Masalan,  agar  ipoteka  zayomlarini 
ishonch tarikasida boʻlmaganda edi, koʻpchilik uylarni sotib olish imkoniyatiga ega boʻlmasdilar, 
zayom mablagʻlarisiz uylarni kurilishida va kurilish ashʻyolari ishlab chiqarishda judayam kam 
ishchi band boʻlgan boʻlur edi. Shuning uchun, agar kuchmas mulkni kafolatsiz kreditlash xajmi 
kamaysa, pirovardida bu mamlakatda umumiy iqtisodiy  faollikni pasayishiga olib kelgan  Bular 
edi: bu tushunarli, chunki aynan pullarni maqbul tassarruf qila olishi mumkin boʻlganlarga ularni 
olish  yengil  boʻlsa,  iqtisodiy  oʻsishni  zarur  sharoitini  taʻminlagan  boʻlur  edi.  Hamon  xususiy 
shaxslar pullarni yetkazib beruvchilar boʻlib hisoblanar ekan, davlat va kompaniyalar ularni sof 
xaridorlari hisoblanadilar, investitsiyalash jarayoni juda salmoqli natijalarga ega boʻldi.  
Investitsiya mukofoti. Investitsiyalarga daromad yoki foyda joriy daromad yoki qoʻyilgan 
mablagʻlarni  qiymatini  oʻsishi  sifatida  olinishi  mumkin.  Masalan,  bankni  omonat  hisobiga 
joylashtirilgan pullar muntazam hisoblanadigan foizlar shaklida joriy daromad beradi, shu bilan 
bir  paytda  boʻsh  turgan  yer  uchastkasi  sotib  olishga  qoʻyilgan  pullar,  uni  sotib  olish  va  sotish 
orasidagi  utgan  paytda  uchastkani  qiymatini  oʻsimi  koʻrinishida  daromad  keltiradi.  Mablagʻlar 
muhtoj boʻlayotganlar kimda ular ortiqcha boʻlsa jalb qilishlari mumkin, daromad yoki foyda pul 
yetkazib  beruvchilarni  tavakkalini  qoplashi  lozim.  Soddaroq  qilib  gapirganda  investitsiyalash 
jarayoni bir tekis ketishi uchun pul yetkazib beruvchilar mukofot olishi lozim, pul xaridorlari esa 

ushbu  mukofotni  taʻminlashlari  lozim.  Mukofot  miqyosi  va  shakli  qimmatli  qogʻozlar  bilan 
bitishuvlarni xilma-xilligiga bogʻliq. 
Investitsiyalashda  xarajatlar  ketma-ketligi.  Amalda  investitsiyalashga  xilma-xil 
yondashuvlardan foydalaniladi. Ulardan biri aniq maqsadlarga erishishga yunaltirilgan xarajatlarni 
chuqur rejalashtirishdan iborat. Boshqasi, qarama-karshi yondashuv boʻlib harakatlar tasodifidan 
iborat,  unda  qarorlar  intuitsiya  asosida  qabul  qilinadi.  Tajribani  koʻrsatishicha  maqbul 
yondoshganda natijalar odatda yuqori boʻladi. Shuning uchun investor dastlab reja tuzishi, keyin 
umumiy moliyaviy maqsadlarga muvofiq investitsiya dastoʻrini bajarishi kerak. Unday dastoʻrni 
amalga  oshirish  natijasi  tavakkallikni  konikarli  darajasida  muljallangan  daromadni  beruvchi 
investitsiya  portfelini  shakllantirish  lozim.  Investitsiyalashda  asosiy  bosqichlarni  qisqacha 
ifodalab kuramiz chunki u bizga kontseptsiyalarni, kurollarni va ushbu jarayonni alohida texnik 
usullarini koʻrib chiqishga yordam beradi.  
Investitsiyalashni  dastlabki  shartlari.  Pulni  qoʻyishdan  oldin,  siz  oʻzingizni  hayotiy 
extiyojlaringiz  bir  maromda  taʻminlanganligiga  ishonch  xosil  qilishingiz  lozim.  Pullar  joriy 
extiyojlarni  taʻminlash  uchun  qoʻyilishi  kerak  emas,  investitsiyalarni  maqsadi  -  joriy  pul 
mablagʻlarini boʻlajak extiyojlarini kondirish uchun foydalanishdir. Undan tashqari, siz omonat 
hisobga  naqd  pullarga  koʻzda  tutilmagan  holatlar  paydo  boʻlishini  oldini  olib  uncha  katta 
boʻlmagan  pul  summasini  kuyasiz.  Boshqa  sharoit  esa  vafot  etganda,  kasal  boʻlganda,  mehnat 
kobiliyatini  yukotganda,  mulkiga  ziyon  yetkazilganda  yukotishlardan  muxofaza  qilish  boʻlib 
hisoblanadi. Bunday tavakkallikdan hayotni, salomatlikni, mulkni va majburiyatlarni sugoʻrtalash 
muxofaza qiladi. Undan tashqari, pensiyaga chiqqandan keyingi yetarli daromadni rejalashtirish 
ham  investitsiya  dastlabki  shartlaridan  biri  hisoblanadi,  chunki  pulni  bunday  qoʻyishni  natijasi 
investitsiyalash  dastoʻrini  kay  darajada  muvaffakiyatli  tuzilganligiga  bogʻliq.  Oʻz  oldiga  aniq 
maqsadlar qoʻyishdan oldin yakka omonatchi pensiga chiqish paytiga eng kamida qanday natijaga 
erishishini xoxlashini belgilab olishi lozim.  
Investitsiyalash  maqsadlarini  belgilash.  Investor  dastlabki  shartlarni  bajarish  va 
moliyaviy  vazifalarni  aniq  belgilangan  zaxoti,  u  investitsiyalashni  maqsadlarni  daromadlilikni 
xoxlagan  darajasi  bilan  bogʻliq  vaqtini  miqyoslarni,  shakllarni  va  tavakallikni  aniq  darajasini 
belgilashi lozim. Masalan, maʻlum yilda, yozgi dala xovli sotib olishda birinchi badal uchun 15000 
dollar yoki pensiyaga chiqish muddatiga pensiya jamgʻarmasi sifatida 250000 dollar jamgʻarish 
maqsadini qoʻyish mumkin. Ushbu maqsadlar faqatgina umumiy moliyaviy vazifalarga muvofiq 
kelishilgan  emas,  balki  bajariladigan  boʻlishi  lozim.  Qoʻyish  uchun  dastlabki  summasiga  ega 
boʻlish va qoʻyilgan maqsadlarga erishini qanday daromadlilik meʻyori taʻminlashi mumkinligi 
haqida tushunchaga ega boʻlishi kerak. 
Moliyaviy kurollarni baholash. Moliyaviy kurolni tanlashda oldin, uni qoʻyish maqsadni 
nuqtai  nazaridan  baholash  zarur.  Uning  har  bir  moliyaviy  kurolni  boʻlishi  mumkin  boʻladigan 
daromadliligi  va  tavakkalligi  haqida  tushunchani  shakllantirish  kerak,  chunki  ular  hammasi 
baholashni  yaʻni  koʻzda  tutilgan  qiymatini  aniqlashni  talab  qiladi.  Baholash  jarayoni  natijasi 
muayyan kurolni aniq daromadlilik tavakkallilik va bahosi miqyoslari boʻlishi lozim.  
Investitsiyalashni  aniq  variantini  tanlash.  Pul  qoʻyish  variantini  tanlash  juda  muhim 
chunki,  investorni  keyingi  xarajatlarini  borishini  ana  shu  belgilaydi  va  rejalashtirilayotgan 
maqsadlarga  erishish  muvaffakiyati  koʻp  jihatdan  shunga  bogʻliq.  Eng  yuqori  daromadlilikni 
shunchaki taʻminlaydigan variantni oʻzi yaxshi boʻlishi shart emas; tavakkal va soliqka tortish kabi 
boshqa darajalar ham muhim rol uynashi mumkin. Masalan, yuqori yillik dividendlar olishga, eng 
yuqori koʻtilayotgan foyda berishi mumkin boʻlgan kompaniyani oddiy aktsiyasini sotib olishga 
intilayotgan  investor.  Agarda  shu  aktsiyani  chiqargan  firma  bankrotga  uchrasa,  unda  aktsioner 
qoʻyilgan pullarini yukotadi. Qoʻyilmalarni muvaffkiyatli Boshqarish uchun moliyaviy kurollarni 
eʻtibor bilan tanlash juda muhim hisoblanadi, chunki ular qoʻyilgan maqsadlarga muvofiq kelishi 
va daromadlilikni, tavakkalni va bahoni maqbul darajalari bilan taʻriflanishi lozim.  
Diversifikatsiya portfelini shakllantirish. Investitsiya portfeli – bu bir yoki bir qancha 
maqsadlarga erishishni muljallab tanlanadigan moliyaviy kurollar yigʻindisidir. Masalan, Djoan 
Smitni  investitsiya  portfelida  IBM  kompaniyasini  20  oddiy  aktsiyasi,  20000  dollarlik  davlat 
obligatsiyalari va «ZDS Grous» oʻzaro fondining 10 aktsiyasi bor. Muayyan usullar yigʻindisidan 

foydalanib  investor  oʻz  qoʻyilmasini  shunday  kombinatsiya  qilish  mumkinki,  u  holda  investor 
daromadlilikni,  tavakkalni  va  narxni  maqbul  darajasida  qoʻyilgan  maqsadga  erishadi.  Qulay 
portfelni  shakllantirish  uchun,  turli  tarifga  ega  boʻlgan  bir  qancha  moliyaviy  instrumentlarni 
yigʻindisini  kiritish  koʻzda  tutiladi.  Xilma-xil  kurollarni  kullab,  investor  oxir  oqibatda 
qoʻyilmalarni  yuqori  daromadliligiga  erishishi  mumkin  yoxud  moliyaviy  kurollar  sonini 
kuchaytirish hisobiga tavakkalni kamaytirish mumkin.  
Portfelni  boshqarish.  Portfelь  shakllanib  boʻlishi  bilanok,  investor  koʻtilayotgan 
natijalarga muvofiq portfelь koʻrsatkichlari dinamikasini aniqlashi va baholashi lozim. Masalan, 
agar  daromadlilik,  tavakkal  va  qoʻyilmalar  qiymati  investorni  maqsadlari  yoki  muljallariga 
muvofiq  kelmasa  portfelь  oʻzgartirilishi  mumkin.  Odatda  bu  bir  moliyaviy  kurollarni  sotib  va 
tushgan pulga boshqa moliyaviy kurollarni olishni anglatadi. Shunday qilib, portfelni boshqarish 
– bu faqatgina moliyaviy kurollarni maqbul yigʻindisini yaratish emas, balki uning orqasidan u 
yoki bu kurollarni haqikiy dinamikasiga muvofiq portfelь tarkibini oʻzgartirish hamdir.  
 
Фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати 
Асосий адабиётлар: 
   1.L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p. 
   2.Jeef  Madura/ Introduction to business/ Florida Atlantic University/Paradigma Publishing 
Inc. 2010.694p. 
13. Қўшимча адабиётлар 
65. 
Переверзев М. П., Шайденко Н. А., Басовский Л. Е. Менеджмент. - 2-е изд., 
переработанное. -М.: ИНФРА-М, «Высшее образование», 2011. - 330 с. 
66.  Мескон М.Х. и др. Основы менеджмента.-М.: Вильямс, 2008.-672 с. 
67.  Lawrence  Mensah  Akwetey. 
Business 
administration  for  students 
and 
managers//Sotsis. – 2011 
68.  Robert C.Appleby.  Modern business administration. Manual.–  M:  Gardarika, 2009 
 
Интернет сайтлари 
www.cbu.uz 
www.gov.uz 
www.lex.uz 
www.mf.uz 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

18-mavzu: Sug`urta 
 
1.  Transport vositalarini sug’urtalash 
2.  Shaxsiy sug’urta 
3.    Hayot  sug’urtasi 
4.     Sog’liq sug’urtasi 
 
Sug`urta  2  milliondan  ortiq  insonlar  sug`urtalash  sohasida  ishlashadi.  Ularning  ishida  asosiy 
e’tibor  haridorlar  va  biznes  tashkilotlarnng  sug`urtaga  bo`lgan  extiyojini  aniqlash  va  ularni 
qondirishga  qaratilgan.  Sug`urta  ishi  bilan  shug`ullanish  imkoniyatlari  o`z  ichiga 
savdo,boshqaruv,  va  texnik  ishlar,  qimmatli  qog`ozlarni  kafolatlash  kabi  turli  xil  yo`nalishlarni 
oladi.Sizning  ish  o`rningizyirik  shahardagi  kata  ofis  honasidan  toki  xo`jalik  sohasida  faoliyat 
yuritadigan  agnetlik  da  sotuvchi  shaxs  gacha  bo`lishi  mumkin.Turli  hil  yo`nalishdagi  shaxsiy 
biznes  sug`urtalash  mazkur  sohadagi  ishdagi  turli  xil  tajribalarga  bo`lgan  talablarni 
yaratadi.Risklarni  baholash  va  boshqarish  turli  xil  geografik,  iqtisodiy,siyosiy  va  ijtimoiy 
vaziyatlar hqaidagi bilimlarni talab qiladi.Biznes sug`urtasida ishlash odatda maxsus tayyorgarlik 
va professiona ta’lim davomiyligidan iboratdir.Ushbu rivolangan bilimlar, sug`urta kompaniyalari 
tomonidan, kompaniya va oilalarning sug`urtaga bo`lgan extiyolarning o`zgarishini aniqlashtira 
oladigan va rejalashtira oladigan ishchilar tomonidan o`rgatiladi. 
Bog`liq kasblar ro`yxati :  
 Sug`urtalovchi agent 
 Sug`urta matematikasi bo`yicha hodim 
 Sug`urta brokeri 
 Sug`urtalanayotgan shaxs yoki kompaniyaga ma’sul shaxs 
 Sug`urta ta’lablarini bajarilayotganligini tekshiruvchi shaxs 
 Avtomobil yetkazilgan zararlarni hisoblovchi shaxs 
 Sug`urta polyusi jarayonini tekshiruvchi xizmatchi 
 Haridorlar bilan ishlovchi bo`lim vakili 
 Sug`urtada aldanishlarni oldini oluvchi inspektor 
Sug`urtadagi Kasbiy o`sishning imkoniyatlari 
Internet yoki kutubxonadagi manbalardan sug`urtadagi kasbiy o`sihning turlari haqida ma’lumot 
yig`ing. Yuqorida keltirigan kasbiy faoliyatlardan birini tanlab quyidagi savollarga javob bering. 
1.  Ushbu sohada jismoniy mexnat muhitini qanday tasvirlaysiz? 
2.  Siz  ushbu  sohada  qiziqishingiz  uyg`ondimi?  Ushbu  sohadagi  faoliyat,  sizning 
qiziqishlaringiz va maqsadlaringiz bilan mosligni tushuntirib bering. 
Sug`urtalovchi agent sifatida ishlash… 
“Sizning  hayotingizni,avtomashiinangizni  va  uyingizni  sug`urtalagan  ekanmiz,  sizning  nafaqa 
rejangiz uchun investitsion fondlar haqida muhokama qilsak” – deb savol berdi Valerie Esposito 
“Bir daqiqa,men sizni sug`urtalovchi agent deb o`ylagandim, investitsion brokermas”, javob berdi 
Jane Conley.“Yaxshi, biz hozirda  su`gurtalashdan tashqari yanada ko`proq ishlarni qilyabmiz”, 
javob berdi Valerie.”Bizning kompaniya kompaniya va shaxslar uchun barcha turdagi  sug`urta 
xizmatlarini  ko`rsatadi.  Va  uni  ustiga  biz  sizga  turli  xil  iqtisodiy  xizmatlar  va  investision 
maxsulotlar bilan bog`liq mulammolarni hal qilishda yordam beramiz. Biz shuningdek avtomobil 
uchun kredit va ssudalarni tashkillashtirish, va kreditkartochkalar ishlab chiqara olamiz.” 
“Bundan  habar  topganim  yaxshi  bo`ldi”  –  izohladi  Jane.  “Men  sizdan  mening  sug`urtaviy 
extiyolarim  haqida  ma’lumot  olishda  yordamga  muxtojman,  vamen  shuningdek  sizning 
kompaniyangiz  orqali  kredit  olish  va  investitsiyalarni  boshqarish  xizmatlariga  muxtojman. 
Qanday qulaylik!” Sizchi? Kelajakdagi kasbiy o`sishingizda su`gurtaning qanday taraflari sizni 
qiziqtirishi mumkin? 
 
 
 
 

Avtomobil vositalarini sug`urta qilish 
Maqsadlar 
Kalit Iboralar 
Haqiqiy xayotga nazar 
1.Yonilg'i-
ro'zg'orxavflarnimuhokamaqilish 
Tana jaroxati 
ma’suliyati517 
Meditsina to`livlarini 
amalga oshirish 518 
Sug`urta qilinmagan 
avtomobil egasi 
javobgariligi518 
To`qnashuv jaroyoni 
518 
Franshiza 518 
Umumlashtirilgan 
sug`urta 519 
“Kris qanday ajoyib mashina!” “Siz buni qanday 
qilib o`zingizga ep bildingiz?”“Mashina sotib 
olish va bir vaqtning o`zida maktabda bo`lish bu 
oson emas Robert.” Avtomobil uchun to`lov 
qilishdan tashqari men yana quni sug`urtasi 
uchun ham pul to`lashim kerak. Bu men uchun 
shok edi. O`tgan yili yozda vaqtinchalik ishlarda 
mashina sotib olish uchun ishlaganimda , uni 
sug`urta qilish narxlarini bunchalik bo`ldai deb 
rejalashtirmagandim. Men hozirda ish 
qidiryabman, shunday ekan men o`zimga 
mashinam bo`lishini ta’minlay olaman. 
Avtomobilni sug`urta qilish qimmat bo`lishi 
mumkin, lekin bu degani hamma yuqori 
darjadagi to`lovlarni amalga oshiradi degani 
emasku.Sug`urta komaniyalari risk ko`rsatkichi 
yuqori bo`lganlariga nisbatan risk jo`rsatkichi 
kichik bo`lganlari narxlari pastroq. 
2.Avtomobil sug'urta qamrovini 
tushuntiring. 
3.Avtomobil sug'urta 
xarajatlariga ta'sir qiluvchi 
omillarni aniqlash. 
1-Maqsad : Yonilg'i-ro'zg'orxavflarnimuhokamaqilish 
Transport Vositalari Risklari 
Transport  vositasiga  egalik  qilish  sizni  yuqori  iqtisodiy  riskpozitsiyasiga  joylashtiradi.  Siz  yo`l 
transport  xodisasida  o`zingizni  yoki  boshqa  insonlarni  jaroxatlashingiz  mumkin.Sizning 
mashinangizni  o`g`irlab  ketishlari  yoki  buzib  ketishlari  mumkin.Bahtsiz  hodisa  sababli  sizni 
kimdir  sudga  berishi  mumkin.Bahtsiz  hodisa  tufaylijaroxatlangan  insonlarga  tibbiy  yordam 
ko`rsatish  va  shikastlangan  avtomobillarni  tuzatish  sug`urta  qilinmagan  insonlarga  moliyoviy 
tomondan kata zarar bo`lishi mumkin. So`ngi yillarda jaroxatlangan odmalarga va shikastlangan 
avtomobillar  egalariga  to`lanadigan  pul  miqdori  bilinarli  darajada  oshdi.  Avtomobil  sug`urtasi 
avtoulovlarga  egalik  qilish  va  ularni  haydash  bilan  bo`gliq  bo`lgan  iqtisodiy  risklardan 
himoyalaydi.  Ba’zi  vaqtlari  avariyalardan  qochib  bo`lmaydi.  Bunda  birovni  aylab 
bo`lmaydi.Ammo  ko`pchilik  vaziyatlarda  kimdir  aybdor  bo`ladi.Bahtsiz  hodisa  sabachisi  deb 
topilgan  inson,  yetkazilgan  zarar  va  iqtisodiy  zararlarni  qoplab  berishi  qonun  tomonidan 
ta’minlanadi. Sunga qaramasdan siz o`zingizni hato qilmayman deb o`ylashingiz mumkin lekin 
siz ham ushbu javobgarliklarga tortilishingiz mumkin.Agar siz sug`urtalangan bo`lsangiz , sizning 
sug`urta  kompaniyangiz  sizning  qonuniy  haq-huqularingizni  himoya  qiladi.Agar  sudya  sizni 
yetkazilgan jaroxatlarda ma’sul deb hisoblasa, sizning su`gurta kompaniyangiz sizning sug`urta 
shartnomangiznda ko`rsatilgan summalarni to`lab beradi.  Mustaqil 
shtatlar 
avtomobil 
sug`urtasiga  bog`liq  holda  qonunga  o`gartirishlar  kiritishadi.Ko`pchilik  qonunlar  ma’suliyatli 
haydovchilar foydasigadir. Avtoulov egalari iqtisodiy majburiyatlar tog`risidagi qonunlarni hamda 
majburiy sug`urta qonunlari haqida bilishari lozim.