Biznes boshqaruv asoslari

Maxsus iqtisodiy qonunlar — bu muayyan sotsial-iqtisodiy tizim doirasida amal qiladi. Ular 
aniq tarixiy xo’jalik shaklining rivojlanish qonunlaridir. Masalan, quldorlik, krepostnoylik, 
«sotsialistik» taqsimot qonuni va boshqalar. Alohida yoki davriy-oraliq qonunlar. Bularga amal 
qilish sharoiti saqlangan tarixiy davrlarga xos bo’lgan qonunlar kiradi. Bu qonunlar maxsus 
tizimlarga aloqasi bo’lmagan holda turli sotsial-iqtisodiy tizimlarni birlashtirib, bog’lab turuvchi 
munosabatlarga xosdir. Masalan, bozor iqtisodiyotiga xos qonunlar tom ma’nosi bilan shu guruhga 
kiradi. 
Umumiqtisodiy qonunlar. Bu — jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida, iqtisodiyotni 
aniq ijtimoiy shaklidan qat’i nazar amal qiluvchi qonunlardir. Ular odatda, jamiyatning olg’a qarab 
rivojlanish jarayoniniifodalaydi. Masalan, ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni, vaqtni tejash, 
ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va oshqalar. qtisodiyotda turli hodisalar, jarayonlar, 
ular o’rtasidagi aloqalar o’rganilayotganda ma’lum antiqiy tushunchalar—kategoriyalarga 
tayaniladi. Iqtisodiy kategoriyalarni iqtisodiy qonunlardan farq qilish zarur. Qamiyat iqtisodiy 
hayotining eng muhim tomonlarini ifodalovchi nazariy (mantiqiy) tushunchalar iqtisodiy 
kategoriyalar deb ataladi. Ular real iqtisodiy voqelikning ilmiy ifodasidir. Masalan, talab va taklif, 
bozor, kredit va hokazolar. Iqtisodiy kategoriyalar iqtisodiy qonunlarga o’xshash maxsus alohida 
(davriy-oraliq) umumiy kategoriyalarga bo’linib, ayrimlari iqtisodiy taraqqiyotning muayyan 
tarixiy bosqichiga xos bo’lsa, ayrimlari uzoq tarixiy davrga xos, boshqalari barcha bosqichlarga 
xos. Iqtisodiy munosabatlar rivojlanib boradi, bir munosabat o’rniga boshqasi keladi. Boshqa bir 
munosabat tubdan yangilanmasa-da, u boyib boradi, uning yangi qirralari paydo bo’ladi. Shu 
sababli 
iqtisodiy 
nazariyada 
yangi 
kategoriyalar 
paydo 
bo’ladi. 
Qo’llanilayotgan 
kategoriyalarning mazmuni kengayadi. Masalan, diversifikatsiya, infrastruktura, integratsiya va 
hokazo. Nazariy kategoriya va qonunlarni ular qaysi guruhga kirishidan qat’i nazar yaxlitlikda olib 
o’rganadi. Kategoriya va qonunlar tizimi iqtisodiyotga xos bo’lgan barcha bir-birini taqozo 
etuvchi, bir-biri bilan bog’liq qonunlar va kategoriyalar majmuasidir. Xo’jalik yuritish jarayonida 
kishilar o’rtasida iqtisodiy munosabatlar, aloqalar o’rnatiladi. Bu munosabatlar ma’lum tizim 
tarzida namoyon bo’ladi. Taniqli iqtisodchi V. Leontevning fikriga ko’ra, har bir mamlakatning 
iqtisodiyoti bu katta bir tizim bo’lib, o’z ichiga turli-tuman faoliyat turlarini qamrab oladi. 
Iqtisodiy faoliyat ma’lum iqtisodiy tizim sharoitida amalga oshadi. Iqtisodiy tizimga iqtisodchilar 
turlicha ta’rif berishadi. Masalan, P. Gregori va R. Styuartlarning fikricha, iqtisodiytizim — bu 
ma’lum geografik hudud doirasida ishlab chiqarish, daromad va uni taqsimlashga doir qarorlar 

---

qabul qilish va uni amalga oshirish mexanizmlari va institutlari (tartiblari) majmuidir. F. Prayor 
bo’lsa, iqtisodiy tizim iqtisodiy jihatdan o’zini tutish va uning natijalariga bevosita yoki bilvosita 
ta’sir qiluvchi barcha institutlar, tashkilotlar, qonun va qoidalar, e’tiqod, pozitsiya, an’analar, 
baholar, taqiqlar va axloqiy sxemalarni o’z ichiga ladi, deb ta’riflaydi. Professor A. O’lmasov 
iqtisodiy tizimga quyidagilarni kiritadi: a) iqtisodiy resurslar; b) iqtisodiy aloqalar yoki 
munosabatlar; v) iqtisodiy mexanizm; g) iqtisodiy siyosat.1Iqtisodiy mexanizm — bu iqtisodiy 
taraqqiyotni ta’minlovchi va bir-birini taqozo tuvchi vositalar bo’lib, unga iqtisodiy stimullar 
(raƒbat beruvchi kuchlar), ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste’molni tashkil etish, iqtisodiy 
faoliyatningixtisoslashuvi, iqtisodiy faoliyat kooperatsiyasi va xo’jalik aloqalarini o’rnatish 
usullari kiradi.
Ma’lumki, ijtimoiy mehnat taqsimoti va uning chuqurlashib borishi bilan iqtisodiy aloqalar 
murakkablashadi. Turli-tuman xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning vujudga kelishi va rivojlanishi 
yuz berali. Natijada ular o’rtasida munosabatlar, aloqalarni tartibga solishning zarurati kelib 
chiqadi. Buning uchun maxsus siyosiy, huquqiy, qtisodiy mexanizmlar yaratiladi. Ular bir butun 
holda jamiyatning sotsial-iqtisodiy tizimini shkil etadi. Xo’p, tizim deb o’zi nimaga aytamiz? 
Tizim deb turli elementlar, qismlardan iborat o’zaro zviy boƒlangan, ma’lum tartib asosida tarkib 
topgan butunlikni tushuniladi. Iqtisodiy tizim jamiyatdagi turli xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 
o’rtasida iqtisodiy munosabatlar, aloqalar, jarayonlarni bir butun holda, muayyan tarzda tarkib 
topishi va tartibga solinishini ifodalaydi. Iqtisodiy aloqalar, jarayonlar misoli zanjir bo’lsa, har bir 
xo’jalik, faoliyat yuritish sub’ekti ana shu zanjirning halqasi tarzida namoyon bo’ladi. Bu 
aloqalar,munosabatlar xo’jalik faoliyati yuritayotgan kishilar o’rtasida yuz beradi. Shuning uchun 
ham odatda ularni sotsial-iqtisodiy tizimlar deb yuritiladi. Iqtisodga oid adabiyotlarda iqtisodiy 
tizim va uning rivojlanish tendentsiyasiga turlicha yondashiladi. Ayrimlar, sotsial-iqtisodiy 
tizimlarga uning tarkibiy ismlarini umumiy jihatiga ko’ra rivojlanish tendentsiyasinianiqlash 
kerak, deyishadi. Chunki tizimlar rivojlanishining asosiy tendentsiyasi bu umumiylikka, 
unifikatsiyaga intilishidir. Boshqalari, iqtisodiy tizimlarni ularning farqlariga ko’proq ahamiyat 
berib o’rganish kerak, chunki ularning farqlari sifat jihatidan yangi xo’jalik tizimi vu-judga 
kelishigava iqtisodiy o’sishga olib keladi, deb hisoblashadi. Xozirgi dunyo turli-tuman iqtisodiy 
tizimlar mavjudligi bilan xarakterlanadi. Ular tarixiy davrlarda vujudga keladi, rivojlanadi, biri 
ikkinchisi bilan almashinadi. Jamiyat hayotini yaxshiroq tushunish uchun uning tarixiy taraqqiyot 
jarayonini bir butun holda ko’rib, rivojlanish bosqichlari, fazalarini tahlil qilish katta ahamiyatga 
ega. Jamiyat taraqqiyoti, sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning almashinuviga nisbatan keng 
yoyilgan ondashuvlardan biri formatsion yondashuvdir. Formatsion yondashish asosida jamiyat 
tarixiy taraqqiyoti rivojlanishining qonuniy bosqichlari va moddiy ishlab chiqarishning besh usuli: 
ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm ajratib ko’rsatiladi. Materialistik 
nazariyada tizimlar mulkiy, sinfiy mezonlar asosida qaralib, formatsiya deb ataladi. Ishlab hiqarish 
usuli iqtisodiy bazis — asos sifatida ajratilib, u ustqurma davlat bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyani ifodalaydi. Ishlab chiqarish usulining o’zi ishlab chiqarish uchlari va ishlab chiqarish 
munosabatlaridan iborat. Ishlab chiqarish kuchlariishchi kuchi yoki oshqacha aytganda, ma’lum 
malaka va tajribaga ega kishilar hamda ishlab chiqarish vositalaridan tashkil topadi. Ishlab 
chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat ashyolaridan iborat. Ishlab chiqarish 
munosabatlari esa ishlab chiqarish vositalarigamulkchilik munosabatlari, ishlab chiqarish 
jarayonida sotsial guruhlarning tutgan o’rni, ular o’rtasida faoliyat ayirboshlash, yaratilgan 
mahsulotni taqsimlash, iste’mol munosabatlaridan iborat.