“Бизнес” таълим йуналиши талабалари учун


Download 1.54 Mb.
Pdf ko'rish
bet47/85
Sana05.11.2023
Hajmi1.54 Mb.
#1749849
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   85
Bog'liq
xalqaro biznes (1)

7.4. КМКни иктисодий таъсири. 
Тулов балансига таъсири. Хар бир давлат капиталлар окимини 
мувофиклаштиришга харакат килади. Давлатлар уртасида халкаро 
операциялар утказилади. Бунда бирор давлатнинг тулов баланси манфий, 
бошкасиники эса мусбат булиши мумкин, лекин нуткнинг уртача 
арифметиги нолга тенг. Чунки бирор давлатнинг мусбат тулов баланси 
бошкасига карама-карши тулов баланси булиб хизмат килади. Бирок 
давлатларнинг максадлари хар хил булиши мумкин. Масалан: бирор 
давлат иктисодни ривожлантириш, нархларни стабиллаштириш максадида 
тулов балансини дифицит даражасида ушлаб туришга харакат килади. Ёки 
келажакда мусбат тулов балансига эришиш максадида актив тулов 
балансидан вос кечиш мумкин.
Бир марталик тугри сармояли таъсири ижобий ёки салбий булиши 
мумкин.
Хорижий компания Узбекистон компаниясини сотиб олиб собик 
компания эгаларининг Швецария банкидаги депозитига маълум 
микдардаги доллар куяди. Фирма яна хам самарали ишлаши натижасида 
олинган фойда Узбекистонлик компания эгаларига эмас балки, хорижий 
эгаларига тегишли булади. Бунда Узбекистон давлатидан хорижий валюта 
чикиб кетади, бу эса салбий холат. 
Хорижий фирма самарали ишламаётган ресурсларни (ер, ишчи кучи
хом ашё) сотиб олиш, импорт урнини босувчи махсулотлар ишлаб 
чикаради. Бу эса Узбекистон давлати учун ютук (чунки бу махсулотни 
импорт килишдан валюта тежалади).
Тугри сармоянинг тулов балансига таъсирини аникловчи формула 
жуда содда булиб у куйидагича: 
В=m + x + c-(m
1
- x
1
- c
1

бу ерда В-тулов балансига таъсири;
m -импорт урнини босувчи; 
x-экспортни рагбатлантирувчи омил; 
c-экспорт ва импорт туловларидан ташкари бошка эхтиёжлар учун 
келадиган капитал; 
m
1
-импортни рагбатлантирувчи омил; 
x
1
-экспортни кискартириш; 
c
1
-экспорт ва импорт туловлари билан боглик булмаган туловлар; 
m- m
1
-соф импорт. 
Соф импортга m ни кийматини билиш учун хорижий ишлаб чикариш 
кувватлари булмаганда импортнинг хажми канча булганлигини билиш 
керак. Мана шундай махсулотларни махаллий бошка инвестиция 
килинмаган корхоналар томонидан ишлаб чикарилган булиб, уларни ички 
бозордаги улушларини билиш керак. m
1
уз ичига олган махсулот ишлаб 
чикариш учун хориждан келтирилган техник ускуналар, компонентлар ва 
материалларнинг нархини олади. 


92 
Ташкаридан капитал келиш муносабати билан миллий даромаднинг 
ортиши хисобига импорт ортишини бахолаш зарурдир. Масалан, миллий 
даромад 2 млн.$ (инвестиция хисобида) ортган булсин. Импортнинг 
максимал хажми 10% (миллий даромаднинг), у холда импорт 200 минг $ 
ортади.
Энди инвестицияни соф экспортга (x- x
1
) таъсирини курайлик. АКШ 
даги экспортерлар куйидагиларни таъкидлайдилар. АКШ нинг 
купмиллатли компаниялари чет давлатларда ишлаб чикарилган 
махсулотлари баъзи холларда Америка экспорт урнини, баъзан эса бу 
махсулотлар ички бозорни кондириш учун импорт килинади. 
Купмиллатли компания вакилларининг фикрларига ишлаб чикаришни 
хорижга силжишига бу химоя воситасидир. Бошкача килиб айтганда 
ишлаб чикариш харажатлариниг паст булиши бу хорижда ишлаб 
чикаришни ташкил этишни мукаррарлигидир.
АКШ купмиллатли компанияларининг хорижий мамлакатларга кириб 
бориши бу хорижий фирмалардан олдинрок бизнесга эгалик килишдир. 
Купмиллатли компания вакиллари яна шуни таъкидлайдиларки, 
инвестиция (килувчи компаниялар) Америка экспортини рагбатлантиради. 
Чунки уларнинг хорижий филиаллари (яъни инвестиция олувчилар) 
АКШдан техника, материал, йигувчи кисм компонентлар сотиб оладилар. 
Соф капитал (net capital flow) = с- c
1. 
Барча марказий банкларда бу 
курсаткичлар (с ва c
1
) назорат килиб борилади.
АКШ экспортёрлари айтишларича АКШда ишлаб чикариш мумкин 
булган баъзи махсулотларни фирмалар хориж давлатларида ишлаб 
чикаришни ривожлантириш йули билан ишлаб чикариш уларнинг фикрича 
бу махсулотлар АКШ экспорт махсулотларини алмаштиради, баъзи 
холларда эса бу махсулот АКШга импорт килинади (ички бозорни кисман 
тулдиради). АКШнинг ТНКлар хорижий давлатларга силжишининг сабаби 
улар хорижий фирмаларнинг бизнесларини уз кулларига олишидир. АКШ 
ТНКлар фикрича сармоялар Америка экспортини рагбатлантиради, чунки 
ТНКларнинг хорижий филиаллари АКШнинг узидан техника, хом ашё ва 
хар хил компоненталар сотиб оладилар.
Трансмиллий корпорацияларнинг жахон хужалиги ва халкаро 
иктисодий муносабатлар тизимидаги фаолиятининг яхши томонларини 
айтганда, уларнинг фаолият курсатаётган давлатлар иктисодиётига негатив 
таъсирини хам айтиб утиш лозим. Мутахассислар куйидагиларни алохида 
курсатадилар: 

ТМК фаолият курсатадиган давлатларнинг иктисодий сиёсатини 
амалга оширишга халакит бериш

давлат конунларини бузиш; 

монопол нархлар урнатиш, ривожланаётган давлатларнинг хукукини 
чекловчи шартларга мажбурлаш.


93 
Умуман, трансмиллий корпорациялар - хужаликлараро алокаларнинг 
доимий эътибор, урганиш ва халкаро назорат талаб килувчи етарли 
даражада мураккаб ва доимий равишда ривожланиб бораётган 
феноменидир. 

Download 1.54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   85




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling