Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

«Narx-iste’mol» chizigi. Yukorida «daromad-iste’mol» chizigi karalganda, ne’matlar narxi uzgarmaydi, deb kabul kilingan edi. Endi daromadni uzgarmas, deb karaymiz va ne’matlardan bittasini, masalan, ne’matning narxini uzgaruvchan deb karaymiz. Faraz kilaylik, ne’matning narxi ketma-ket kamayib bormokda, ya’ni va xokazo.
Agar biz optimal majmua nuktalarini (befarklik egri chiziklari bilan byudjet chiziklari kesishgan nuktalarni) chizik bilan birlashtirsak, bu chizik «Narx-iste’mol» chizigi buladi (a rasmdagi chizigi). «Narx-iste’mol» chizigiga kura, talab chizigini aniklash mumkin (b) rasm. Bu xolda ordinata buyicha.
Daromad va almashtirish samaralari. «Daromad-iste’mol» chizigini taxlil kilganimizda, daromad uzgarishini ( narxlar uzgarganda) iste’molga ta’sirini urgangan edik. «Narx-iste’mol» chizigi orkali narxlarning uzgarishini bir ne’mat bilan boshka bir ne’matni nisbiy almashtirishga ta’siri urganiladi. Endi biz ne’matga bulgan talabni uzgarishining kancha kismi narx bilan boglik va kancha kismi daromad bilan boglikligini kurib chikamiz (13-rasm). Narxning xar kanday uzgarishi, birinchidan: real daromadni oshiradi, natijada befarklik egri chizigi siljiydi va iste’molchi sotib olishi mumkin bulgan ne’matlar tarkibini uzgartiradi; ikkinchidan - narxlar nisbatini uzgartiradi va bir ne’mat (B) bilan boshka ne’mat (A) almashtiriladi.
Ne’matlar majmuasiga (A va B ne’matlar) bulgan talab uzgarishining kancha kismi real daromad ta’siri va kancha kismi narxning pasayishi bilan boglik ekanligini aniklamokchimiz. 35-rasmda byudjet chizigining boshlangich xolati BA va A ne’mat narxi pasaygandan keyingi xolati BA keltirilgan. Boshlangich byudjet chizigida befarklik egri chizigiga mos keluvchi optimal majmua nukta bilan ifodalangan.

13-rasm. Normal tovarlar uchun daromad samarasi.

nuktada iste’molchi B ne’matdan B₁ mikdorda, ne’matdan mikdorda sotib oladi. ne’matning narxi tushgandan keyin, yangi optimal majmua BA byudjet chizigi bilan befarklik egri chiziklari kesishgan nuktaga utadi. nuktada iste’molchi B₃ mikdorda B ne’matdan va mikdorda tovardan sotib oladi.
Demak, ne’mat narxining pasayishi iste’molchining real daromadini, uning tovar sotib olish imkoniyatini oshiradi, ya’ni uning uz extiyojini kondirish darajasini oshiradi. Bu yerda ne’matni iste’mol kilish xajmining umumiy uzgarishi (uning narxi tushishi xisobidan) rasmda bilan belgilangan. Iste’molchi boshida mikdorda ne’matdan sotib oladi, narx uzgargandan keyin sotib olish xajmi ga uzgaradi. B tovarni sotib olish xajmi 0B₁ dan 0B₃ ga kiskardi.
ne’mat iste’molining umumiy uzgarishi ga umumiy samara deyiladi. Endi umumiy samarani daromad samarasiga va almashtirish samarasiga kanday ajralishni kuramiz. Daromad samarasini aniklash uchun BA^ byudjet chizigiga parallel kilib B^A^ byudjet chizigini befarklik egri chizigiga urinadigan kilib utkazamiz va bu urilgan nuktani deb belgilaymiz. nuktaga mos keluvchi optimal majmuadagi ne’mat mikdori ga teng va u umumiy samarani ikki kismga ajratadi: va . uzgarishga daromad samarasi deyiladi va uzgarishga - almashtirish samarasi deyiladi.
Daromad samarasi - bu ne’mat narxi uzgarishi (almashish samarasi xisobga olinmaganda) natijasida real daromad uzgarishining iste’molchi talabiga ta’siridir. Daromad samarasi - bu iste’molchining sotib olish imkoniyatini oshganligini kursatadi va u bir byudjet chizigidan boshka byudjet chizigiga iste’molchining optimal tovarlar majmuasini utishini akslantiradi.
Almashish samarasi - bu naflik darajasi uzgarmaganda, tovarlar narxi uzgarishi munosabati bilan iste’mol tovarlar talabi tarkibining uzgarishidir. Almashish samarasi ne’mat narxini uzgarishi natijasida B ne’matni kushimcha ne’mat bilan almashtirilishini ifodalaydi. Bu almashtirish befarklik egri chizigi buyicha buladi.
Bozor sharoitida daromad samarasi va almashtirish samarasini ajratilishi, tovarlarga narx belgilashdagi konuniyatlarni yaxshirok tushunishga yordam beradi. Biz daromad va almashtirish samaralarini normal tovarlar uchun kurib chikdik. Past kateuoriyali tovarlar uchun daromad va almashtirish samaralari uz xususiyatlariga ega.