Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Umumiy xarajatlar (TC - Total Cost) - kiska muddatli orlikda ma’lum mikdorda maxsulot ishlab chikarish uchun sarflangan uzgarmas va uzgaruvchan xarajatlarning yigindisiga teng:
. (6)
Bu yerda - uzgarmas xarajat, - uzgaruvchan xarajat.
Urtacha xarajatni ba’zi xollarda urniga bilan xam belgilaydi.
Grafik kurinishda umumiy xarajat chizigi uzgarmas va uzgaruvchan xarajatlar chiziklarini kushish bilan xosil kilinadi (3-rasm).

3-rasm. Umumiy xarajatlar.

Urtacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chikarilgan maxsulot mikdoriga bulish yuli bilan aniklash mumkin:

,
yoki urtacha uzgarmas (AFC) va urtacha uzgaruvchan (AVC) xarajatlarni kushish yuli bilan aniklanadi:
. (7)
, va chiziklarining grafikdagi kurinishi kuyidagi rasmda keltirilgan (4-rasm).

4-rasm. va chiziklarining grafiklari.

Urtacha umumiy xarajatlar firma faoliyatini taxlil kilishda asosiy kursatkichlardan biri xisoblanadi. Urtacha umumiy xarajat bilan narx urtasidagi fark orkali firmaning olayotgan foydasi yoki zarari aniklanadi.
Chekli xarajat (MC - Marginal Cost) - ishlab chikarish xajmini kichik mikdorga (odatda bir birlikka) oshirish bilan boglik bulgan kushimcha umumiy xarajatdir:

Bu yerda chekli uzgarmas xarajat bulgani uchun, chekli xarajat chekli uzgaruvchan xarajat ga teng ( ).
- chekli uzgaruvchan xarajat bulib, maxsulotni kushimcha bir birlikka ( ) oshirgandagi uzgaruvchan xarajatning usgan kismi ga teng.
Yukoridagi formuladan kurinib turibdiki, uzgarmas xarajat chekli xarajat mikdoriga ta’sir kilmaydi. Chekli xarajat uzgaruvchan xarajat funksiyasidan olingan xosilaga teng:
.
Umumiy, urtacha, uz garuvchan va chekli xarajatlar grafiklarining tipik joylashuvi kuyidagi5-rasmda keltirilgan:

5-rasm. va grafiklarining uzaro joylashuvi.

Rasmdan kurinib turibdiki, agar bulganda chizigi past ga karab tushadi va bulganda xam chizigi past ga karab kamayib boradi. Buning sababi - xar bir yangikushimcha birlik maxsulotni ishlab chikarish xarajati ishlab chikilgan maxsulotning urtacha va urtacha uz garuvchan xarajatidan kichik bulgani uchun, urtacha va urtacha uz garuvchan xarajatlarni kamaytiradi.
Agar va bulganida va chiziklari yukori ga karab usib boradi. Bu yerda kushimcha ishlab chikarilgan birlik maxsuloti xarajati va dan katta bulgani uchun, u ushbu urtacha va urtacha uz garuvchan xarajatlarini oshiradi.
Yukoridagifikrlardan kelib chikadiki, urtacha xarajat ( ) va urtacha uz garuvchan xarajat ( )lar uzlarining minimal kiymatlarida chizigini kesib utadilar (rasmda va nuktalar), ya’ni
bulganda ,
va bulganda .