Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

3. Tarmokning muvozanat xolati va tarmok taklifi
Uzok muddatli oralikda tarmokniu tipik vakili bulgan firma uz foydasini shunday ishlab chikarish xajmida maksimallashtiradiki, bu xajmda uzok muddatli chekli xarajat maxsulot narxi ga teng bulsa (15-rasm).

15-rasm. Uzok muddatli oralikda rakobatlashuvchi firmaning ishlab chikarish xajmini tanlashi.

Firmaning foydasi ishlb chikarish xajmi ga teng bulganda maksimal buladi va u turtburchak yuzi ga teng. Ishlab chikarish xajmiin dan oshirish yoki kamaytirish firmaning umumiy foydasini kiskartirdi. Nima uchun deganda, agar ishlab chikarish xajmi dan kichik bulsa, ( ) kushimcha ishlab chikarilgan maxsulotning chekli daromadi chekli xarajatdan kup, demak ishlab chikarishni oshirish maksad ga muvofikdir. Ammo ishlab chikarish xajmining dan yukori bulgan xar kanday xajmida chekli xarajat chekli daromaddan yukori, shuning uchun kushimcha ishlab chikarilgan maxsulot foydani kiskartiradi.Umuman olganda kurish mumkinki, bozor narxi kancha yukori bulsa, firma shuncha kup foyda oladi. Xuddi shunday bozor narxi bulganda, firma foydasini maksimallashtiradigan ishlab chikarish xajmi nukta, ya’ni uzok muddatli urtacha xarajatlarning minimumi bilan aniklanadi. Bunday xolda firmaning iktisodiy foydasi nol ga teng. Lekin, firma, biz yukorida aytganimizdek, iktisodiy foyda nol bulganda xam investisiya kilgan kapitali ga normal foyda oladi.
Shuning uchun xam, tarmokda uzok muddatli muvozanat xolati ga erishiladi, kachonki maxsulot narxi tarmokning tipik vakili bulgan firmaning uzok muddatli urtcha xarajati minimumi ga teng bulsa (16-rasm).


. (1)

16-rasm. Rakobatlashuvchi firmaning uzok muddatli oralikdagimuvozanati, tarmok muvozanati (E muvozanat nukta).

Firma nol ga teng iktisodiy foyda olganda, unda tarmokdan chikib ketish ga xojat kolmaydi, boshka firmalarning xam tarmokka kirib kelishidan manfaatdor emas. Uzok muddatli muvozanat xolat kuyidagiurtacha shart bajarilganda sodir buladi. Birinchidan, tarmokdagibarcha firmalar uz foydalarini maksimallashtiradi. Ikkinchidan, xamma firmalar nol ga teng iktisodiy foyda olgani uchun xar bir firma tarmokka kirishdan va undan chikishdan manfaatdor emas. Uchinchidan, maxsulotning narxi shundayki, bu narxda umumiy taklif (tarmok taklifi) umumiy iste’mol talabi ga teng.
Faraz kilaylik, iste’molchilarning didi uz garishi bilan tarmok maxsuloti ga bulgan talab oshdi va talab chizigi xolatdan xolat ga uz garadi. Natijada yangimuvozanat narx urnatildi. Yangimuvozanat narxda firmaning maxsuloti ga bulgan talab chizigi xolatdan xolat ga siljiydi (esdan chikarmaslik kerakki, rakobatlashgan bozorda talab chizigi uorizontal kurinish ga e ga, ya’ni cheksiz elastik).
Yangimuvozanat narxda firma noldan farkli, musbat iktisodiy foyda ola boshlaydi va u foydani maksimallashtirish uchun ishlab chikarish xajmini dan ga oshirdi. Lekin, ishlab chikarish xajmining bunday oshishi kiska muddatli oralikdagina sodir buladi. Natijada tarmok buyicha ishlab chikarish xam dan ga oshadi. Urtacha firma foydasining oshishi mablag kuyuvchilarni uz resurslarini boshka tarmokdan ushbu tarmok ga kuyish ga undaydi, ya’ni tarmokka yangifirmalar kirib kela boshlaydi. Yangifirmalarning tarmokka kirishi bozor taklifini xolatdan xolat ga utib, yangimuvozanat narx ni oldingidarajasi ga teng buluun ga kadar davom etadi.
Natijada tarmok urtacha firmasining optimal ishlab chikarish xajmi ga teng bulib, uning iktisodiy foydasi yana nol ga teng buladi va tarmokka yangifirmalarning kirib kelishi tuxtaydi. Tarmok ishlab chikarish xajmining da usishi tarmokda ta yangifirmalarning paydo bulganini anulatadi.