Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Masshtab samarasi
Xarajatlarning proporsional uzgarishga ishlab chikarish masshtabining uzgarishi deyiladi. Ishlab chikarishda fakat ikkita omildan - ishchi kuchi va kapitaldan foydalanilganda, ulardan foydalanish ikki barobar oshsa va bulsa, ishlab chikarish masshtabi ikki barobar kengaydi deyiladi.
Xuddi shunday mexnat va kapitaldan foydalanish ikki marta kiskartirilsa ( va ) ishlab chikarish masshtabi ikki marta kiskarganligini bildiradi. Ishlab chikarishda omillardan foydalanishning proporsional oshishi, ya’ni ishlab chikarish masshtabining kengayishi maxsulot ishlab chikarish xajmiga xar xil ta’sir kiladi, u maxsulot ishlab chikarish xajmini oshirishi, kamaytirishi va uzgartirmasligi mumkin.
Agar ishlab chikarish masshtabi kengayganda omillar sarfi sur’atidan maxsulot ishlab chikarish xajmining usish su’rati yukori bulsa, bunday ishlab chikarish xajmining usishiga musbat masshtab samarasi deyiladi. Musbat masshtab samarasida uzok muddatli urtacha xarajatlar kamayadi.
Agar, ishlab chikarish masshtabi kengayganda, omillar sarfi sur’atidan ishlab chikarish xajmining usish sur’ati past bulsa, bunday usishga manfiy masshtab deyiladi. Manfiy masshtab samarasida (keyinchalik kuramiz) uzok muddatli oralikda firma maxsulot ishlab chikarishni oshirganda urtacha xarajatlar oshib boradi.
Ishlab chikarish masshtabi kengayganda omillar sarfi sur’ati ishlab chikarish xajmining usish su’ratiga teng bulsa, bunday usishga uzgarmas masshtab samarasi deyiladi.
Masshtab samarasi maxsulot ishlab chikarish xajmining, maxsulotni ishlab chikarish uchun sarflanadigan omillar mikdori bilan boglikligi bilan ifodalanishini e’tiborga olsak, uni urganishda ishlab chikarish funksiyasidan foydalanish maksadga muvofikdir.
Ishlab chikarish funksiyasi berilgan bulsin:
,
bu yerda - ishlab chikarish xajmi, - ishlab chikarish omillari sarfi mikdori.
Agar ishlab chikarish masshtabi barobar oshsa u xolda ishlab chikarish masshtabining kengayishini kuyidagicha yozamiz:
.
Bu yerda  ishlab chikarish masshtabining uzgarishini ifodalaydi. U xolda ishlab chikarish masshtabining  barobar kengayishini maxsulot ishlab chikarish xajmiga ta’sirini kuyidagicha yozish mumkin:
.
Ishlab chikarishda fakat ikkita omildan foydalanilsa mexnat va kapitaldan. U xolda yozish mumkin :
.
Oxirgi munosabat ishlab chikarish omillari sarfi  barobar oshganda ishlab chikarish xajmi barobar oshishini bildiradi.
Agar, bulsa, ishlab chikarish musbat masshtab samarasiga ega, ya’ni ishlab chikarish usish sur’ati omillar sarfi su’ratidan yukori.
Agar, bulsa, ishlab chikarish manfiy masshtab samarasiga ega.
Agar bulsa, masshtab samarasi uzgarmas, ishlab chikarishning usish sur’ati omillar sarfi sur’atiga teng.