Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Tarmokning uzok muddatli oralidagiumumiy taklifi. Kiska muddatli oralikda bozor taklifi firma taklif chiziklari yigindisi orkali topilardi. Uzok muddatli oralikdagitaklifni firma takliflarini kushish orkali aniklab bulmaydi. Nima uchun deganda, uzok muddatli oralikda bozor narxining uz garishi ga kura firmalar bozor ga kiradi yoki undan chikadi. Bu uz navbatida firmalar taklif chiziklarini kushib bulmasligini kursatadi (kaysi firmalar bozorda kolayotganligini biz bilmaymiz).
Xarajatlari uz garmas bulgan tarmok. Tarmokda ishlab chikarish xajmining usishi foydalaniladigan resurslarning narxi ga ta’sir kilmasa, biz yukorida kurdikki (rasm) tarmokning kengayishi va kiskarishi muvozanat narx ga ta’sir kilmaydi. Biror sabab bilan (masalan, iste’molchi didining uz garishi) talab oshganda maxsulot narxi oshadi va tipik firma musbat iktisodiy foyda ola boshlaydi. Bu foyda boshka firmalarni ushbu tarmokka kirib kelishi ga sabab buladi. Boshka firmalarning kirib kelishi taklifni oshiradi, natijada oshgan narx uzining oldingimuvozanat xolati ga kaytadi. Bundan kelib chikadiki, xarajatlari uz garmas bulgan tarmokning uzok muddatli oralikdagitaklif chizigi narx uzok muddatli urtacha ishlab chikarish xarajatlarini minimumi ga teng bulganda uorizontal chizikdan iborat buladi (18-rasm). Narx muvozanat narx R₀ dan yukori bulsa iktisodiy foyda musbat buladi va bozor ga yangifirmalar kirib kiska muddatli taklifni oshiradi va bu narxni oldingimuvozanat xolati ga kataradi. Uz garmas xarajat ga e ga tarmokning uzok muddatli urtacha xarajatlar chizigi uorizantal buladi.

18-rasm. Uzgarmas xarajatli tarmokning uzok muddatli oralikdagitaklif chizigi.

Masalan malakasiz ishchi kuchi ga talab oshgani bilan uning narxi odatda uz garmaydi.Xarajatlari usayotgan tarmok. Xarajatlari usuvchi tarmokda, tarmok kengayishi bilan bir ga bir kator yoki barcha omillar ga talab oshdi va bu omillarning narxi xam oshadi.Bu yerda misol tarikasida malakali ishchi kuchini keltirish mumkin. Yoki yer ga solinadigan ugitlar narxi oshsa, yer ga ugitning solinishi bir tomondan maxsulot ishlab chikarishni oshiradi va shu bilan bir ga yerning kiymati xam oshadi.
Faraz kilaylik, tarmok uzok muddatli muvozanat xolatda bulsin (Ye nukta) (19-rasm, b). Taklif chizigi dan xolat ga siljiganda (kiska muddatli oralikda) maxsulot narxi dan ga usadi, ishlab chikarish xajmi esa dan ga.
Tipik firma (19-rasm, a) narx ga usganda foydani maksimallashtirish uchun ishlab chikarish xajmini dan ga oshiradi. Bu siljish kiska muddatli chekli xarajat chizigi buyicha buladi. Kurinib turibdiki, yukori foyda tarmokka yangifirmalarning kirib kelishi ga sabab buladi.

19-rasm. Xarajatlari usuvchi tarmokning uzok muddatli oralikdagitaklifi chizigi.

Tarmokka yangifirmalarning kirib kelishi, ishlab chikarish xajmining oshishi, ishlab chikarish omillari ga bulgan talabni oshiradi va bu uz navbatida ba’zi bir yoki barcha foydalaniladigan omillar narxini oshishi ga olib keladi. Yangifirmalarning kirib kelishi bozor taklifi chizigi ni xolat ga (il gariday boshlangich muvozanat narxi gacha emas, balki undan yukorirok bulgan muvozanat xolat ga) siljitadi va natijada yangimuvozanat xolat Ye₂ vujud ga keladi, bu xolat ga yangimuvozanat narx R₃ tugri keladi va R₁ dan yukori. Yangimuvozanat narx R₃ ning oldingiR₁ dan yukori bulishi firmalarni usgan xarajatlarini koplaydi va ular ga uzok muddatli oralikdagimuvozanatda nol ga teng foydani olishni ta’minlaydi. Nima uchun deganda, ishlab chikarish omillari ga bulgan narxning oshishi firmaning uzok muddatli va kiska muddatli xarjatlarini usishi ga olib keladi. Ushbu vaziyat (19-rasm, a)da uz ifodasini topgan. Bu yerda uzok muddatli urtacha xarajatlar yukori ga ya’ni dan ga siljiydi, chekli kiska muddatli xarajatlar chap ga, xolatdan xolat ga siljiydi. Yangiuzok muddatli urtacha xarajatlar minimumi yangimuvozanat narx R₃ ga teng buladi. Bu yerda xam uz garmas xarajatli tarmok kabi boshlangich talab oshish xisobidan olingan kiska muddatli yukori foyda uzok muddatli oralikda firma ishlab chikarish xajmini oshirib borgan sari yukolib boradi, ishlab chikarish omillari ga bulgan xarajat esa ortib boradi.
Demak, tarmokning uzok muddatli oralikdagitaklif chizigi uzok muddatli muvozanat nuktadan, ya’ni Ye₂ nuktadan utadi (19-rasm b, S_L chizigi).
Xarajatlari usayotgan tarmokning uzok muddatli taklif chizigi un ga yukori ga tomon yotik buladi, nima uchun deganda, tarmokdagifirmalar sonini oshishi bilan bir katorda barcha firmalar uchun resurslar narxi xam usib boradi.
Xarajatlari kamayib boradigan tarmokda tarmok ishlab chikarishi ortib borganda, resurslar ga bulgan narx pasayib boradi. Natijada tarmokning uzok muddatli oralikdagitaklif chizigi un ga past ga tomon yotik buladi (20-rasm).

20-rasm. Xarajatlari kamayuvchi tarmokning uzok muddatli taklif chizigi (S_L)

Tarmok kengayganda, uning xarajatlarni kamaytirish imkoniyati xam keng buladi. Masalan, yirik tarmokda transport tizimini samarali tashkil kilish evazi ga xarajatlar kamayishi mumkin, yirik tarmokda resurslardan xam optimal foydalanish imkoniyati tugiladi (masshtab samarasi) bu xam pirovardda maxsulot narxini pasaytirish ga olib kelishi mumkin. Urtacha xarajatning va tovar narxining pasayishi kengayayotgan tarmokni yangimuvozanat nukta ga olib keladi (20-rasmda Ye₂ nukta).
Umumlashtirib ta’kidlash mumkinki, aloxida firmaning uzok muddatli oralikdagimuvozanat xolati urtacha xarajati minimal bulib, nol ga teng bulgan iktisodiy foyda olish bilan tavsiflanadi. Bu, ya’ni bulishi yana shundan darak beradiki, iste’molchi uzi talab kilgan xajmdagimaxsulotni mavjud xarajatlar imkoni darajasidagienu minimal narxda sotib oladi. Bundan xulosa kilib aytish mumkinki, rakobatlashgan bozor samarali ishlab chikarishni ta’minlaydi.