Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Sof monopoliya va bozor xokimiyati
Rakobatlashgan bozorda juda kup sotuvchilar va xaridorlar katnashadi, shu sababli ulardan birortasi xam tovar narxiga ta’sir kilaolmaydi narxni bozorning uzi talab va taklifga kura shakllantiradi. Sotuvchilar va xaridorlar bu narxni kabul kiladilar vash u narxga kura kancha maxsulot sotish kerak yoki kancha maxsulot sotib olish kerakligi buyicha karor kabul kiladilar. Sof monopoliya rakobatlashgan bozorning aksi bulib, bu yerda bita sotuvchi va kuplab xaridorlar katnashadi. Sof monopolistning rakobatchisi yuk.
Sof monopoliya maxsulot urnini bosadigan boshka maxsulot bulmagan xududlarga vujudga keladi. Umuman olganda jaxon va milliy bozorlarda bita maxsulotni bita sotuvchi tomonidan sotilishi kamdan-kam uchraydi. Sof monopoliya kuprok maxalliy bozorlarga xos buladi. Masalan, tumandagi yagona kitob magazini, yagona telefon stansiyasi, yagona tish doktori, yagona jarrox yoki bulmasa maxaliy kommunal xujaligi xizmati. Yukorida keltirilgan subyektlar bozor sharoitida narxga ta’sir kilish uchun real xokimiyatga ega.
Sof monopoliyaning vujuga kelishiga ta’sir kiluvchi Yana bir omil bu – tarmokka kirish tusiklarining kuchliligidir. Biror maxsulotni sotishdan tushadigan iktisodiy foyda yukori bulsa, bu rakobatlashgan bozor sharoitida boshka firmalarni xam shu bozorga kirib kelishi uchun signal bular edi. Agar monopol firma iktisodiy foyda ola boshlasa, bu boshka firmalarni xam ush bu maxsulotlarni ishlab chikarishga undaydi. Demak, sof monopoliyani saklab kolish uchun, boshka rakobatlashmokchi bulgan firmalar uchun maxsus tusiklar bulishini takazo kiladi. Tarmokka kirish tusiklari – bu monopol firma bozoriga boshka sotuvchilarni kirib kelishini tuxtatuvchi cheklanishlar.
Tarmokka kirish tusiklaridan kuyidagilarni kursatish mumkin.

1. 
   Davlat tomonidan berilgan maxsus xukuk. Masalan, maxalliy xokimiyatlarda axoliga transport xizmati kursatish, pochta xizmati kursatish, kommunal xizmatni kursatish va aloka xizmati kursatish buyicha monopol xukuklar berib, rasmiy tusiklar yaratadi.
   
2. 
   Patentlar va mualliflik xukuki, Yangi texnologiya yaratganlar uchun patent va mualliflik xukuki berilishi, ularga Ushbu yangilikni sotishda, undan foydalanish uchun litsenziya berishda monopol xukuk beriladi. Lekin bunday xukuk ma’lum muddatgacha kuchga ega buladi. AKShda patent konuniga kura ixtirochi uz ixtirosiga 17 yil egalik kiladi.
   
3. 
   Biror bir ishlab chikarish resursi taklifini egalik kilish.Masalan, Amerikaning «De Birs» kompaniyasi jaxonda sotiladigan, kayta ishlanmagan olmosning bozorida monopol xokimiyatga ega. Yukoridagilardan tashkari insonning noyeb kobiliyati va bilimi xam monopoliyani vujudga keltiradi.
   

Ishlab chikarish masshtabi kengayishining musbat samarasi xam tarmokka kirish uchun tusik bulishi mumkin. Masalan, avtomobil zavodi ma’lum mikdorda avtomobil ishlab chikarishga erishgandagina, uning umumiy xarajatlari minimal buladi.