Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Monopol xokimiyat. Firma monopol xokimiyatga ega buladi, kachonki u uzining sotadigan tovari narxiga ta’sir kilaolsa ya’ni uzgartira olsa. Monopol xokimiyat darajasi ushbu tovar urnini bosuvchi tovarning mavjudligi va tovarning bozordagi ulushi Bilan belgilanadi. Monopol xokimiyatga ega bulish uchun firmaning sof monopolist bulishi shart emas. Firma maxsulotiga bulgan talab chizigi rakobatlatlashgan bozordagiday gorizontal bulmasdan, pastga yotik bulishi kifoyadir. Agar talab chizigi pastga yotik bulsa, firma taklif xajmini oshirib yoki kamaytirib, maxsulot narxini uzgartirishi mumkin.
Umuman olganda monopolist narxni nazorat kilishidan yutukka ega buladi. Monopolistning taklifi rakobatlashgan bozor taklifiga kura kam buladi, tovar narxi esa, rakobatlashgan narxga nisbatan yukori buladi (monopol narx chekli xarajatdan yukori).
Tovarlarni monopol narxda sotilishi jamiyat xarajatini kupaytiradi, axolining turmush darajasiga salbiy ta’sir kursatadi. Nima uchun deganda, Ushbu tovarni sotib oluvchilar kuprok pul sarflaydi, shu tovarni sotib oluvchilar soni xam kamayadi. Shuning uchun xam monopoliyaga Karshi konun bozorlarni monopoliyaga aylantirishga yul kuymaydi.
Monopolist maxsulotiga talab. Rakobatlashgan bozorda firma maksimal foyda oladi, agar u chekli daromad chekli xarajatga teng xolatni ta’minlaydigan xajmda maxsulot ishlab chikarsa, MR=MC.
Bunday maxsulot xajmi optimal buladi. Monopolist xam shu optimal ishlab chikarish sharoitiga amal kilishi krak buladi. Sof monopolistik tovariga bulgan talab xam bozor talabi xisoblanadi. Monopolist uz tovari narxini oshirsa unga talab kamayadi va aksincha, monopolist tovar narxini tushirsa unga talab ortadi.
Xuddi shunday sof monopolist taklifi xam bozor taklifi xisoblanadi. Masalan tovar ishlab chikarishning uzgaruvchan xarajatlari oshsa, monopolist maksimal foyda olish uchun tovar xajmini kiskartiradi. Taklif xajmininig kiskarishi va xaridorlar urtasida rakobatning mavjudligi tovar narxini oshiradi.
Rakobatlashgan bozorda firmaning chekli daromadi maxsulot narxiga teng MR=P va talab chizigi gorizontal bulsa, monopol bozorda monopolist maxsulotiga bulgan talab chixigi pastga yotikrok va monopolistning chekli daromadi xar doim narxdan kichik buladi.
MR
Monopol firmaning maxsulotiga talab Bilan uning chekli va umumiy daromadi urtasidagi bogliklarni kuyidagi rasmda kurish mumkin.
Talab chizigining elastik kismida chekli daromad MR>0 bulgani uchun monopolist ma’xsulot xajmini 0-dan, Q mikdorgacha oshirganda uning umumiy daromadi TR oshadi. Talab chizigining elastik bulmagan kismida chekli daromad manfiy, ya’ni MR<0 bulgani uchun, talab chizigining Ushbu kismida ishlab chikarilgan maxsulot umumiy daromadni kamaytiradi. Shuning uchun xam monopolist talab chizigining elastik bulmagan kismidan kochishga xarakat kiladi.
Monopol bozorda talabning uzgarishi narxning va taklifning rakobatlashgan bozordagiday proporsional uzgarishiga olib kelmaydi. Monopolist talab uzgarganda maxsulot xajmini uzgartirmasdan narxni uzgartirishi yoki narxni uzgartirmasdan xajmini uzgartirishi yoki bir vaktning uzida narxni xamda maxsulot mikdorini uzgartirish mumkin. Monopolistning maksadi maksimal foyda olish bulsa, u tovar narxini xoxlagancha oshira olmaydi. Narx oshishi Bilan maxsulotga talab kamayib boradi, narx oshishi ma’lum darajaga yetganda umumiy daromad umumiy xarajatni koplamadi. Monopolist kanday narx strategiyasini tutishini bilish uchun daromadning narxga kura talab elastikligi Bilan kanday boglikligini eslash zarur buladi. Talab chizigining elastik bulgan kismida (E_p>1) narxning pasayishi umumiy daromadni usishiga olib keladi. (MR>0) elastiklik birga teng bulganda (E_p=1) umumiy daromad maksimumga erishadi. (MR=0) elastik bulmagan kismida narxning pasayishi umumiy daromadning pasayishiga olib keladi. (MR<0) Shuni tushungan monopolist talab chizigining elastik bulmagan kismida xarakat kilmaydi.
Biz kursatamiz monopolist xam rakobatlashgan bozordagi firma kabi chekli xarajat Bilan chekli daromadni tengligini ta’minlaydigan xajmda maxsulot ishlab chikarsagina maksimal foyda olishi mumkin.

Monopolist maxsulot xajmini Q₂ dan oshirsa, u xar bir birlik kushimcha ishlab chikargan maxsuloti uchun MR-MC ga teng bulgan kushimcha foyda olishi mumkin ya’ni u uzining umumiy daromadini oshirishi mumkin. Monopolist maxsulot xajmini oshirib umumiy foydani oshirishi mumkin to maxsut xajmi Q ga teng bulgunga kadar, maxsulot xajmi Q ga teng bulganda keyingi kushimcha 1 birlik ishlab chikarilgan maxsulotdan tushudigan daromad oga teng, nima uchun deganda MR-MC buladi. Shuning uchun ishlab chikarish xajmi Q₁ga teng bulganda monopolistning umumiy foydasi rasmdagi shrixlangan FKM soxaga teng bulgan mikdorda kamayadi. Monopolist uchun Q₂ mikdorda maxsulot ishlab chikarish xam uning umumiy foydasini kamaytiradi. Q₂ xajmda chekli xarajatlar, chekli daromadlardan yukori MC > MR. Agar monopolist ishlab chikarish xajmini Q₂ ga nisbatan kamaytirsa, u uzining umumiy foydasini MC - MR mikdorga oshirgan bulardi. Monopolist maxsulot xajmini Q₂ dan Q ga kadar kiskartirishi natijasida umumiy foydani MEL shtirxlangan soxa mikdorida oshirishi mumkin. Q xajmdan keyin maxsulot xajmini kushimcha birlikka kiskartirilishi umumiy foydani oshirmaydi (MC = MRbuladi.) rasmda Q=0 bilan Q va MS xamda MR chiziklar oraligidagi soxa monopolistik tomondan kam mikdorda maxsulot ishlab chikarib uta yukori narxda sotish munosabati Bilan yukotiladigan foydani ifodalasa, maxsulot xajmi Qdan katta bulgandagi va MS bilan MR oraligidagi soxa nixoyatda kup maxsulot ishlab chikarib (0>0), past narxlarda sotilishi natijasida yukotiladigan foydani ifodalaydi.

Maxsulot ishlab chikarish xajmi Q foydani maksimal kiladigan xajm ekanligini matematik nuktai nazardan xam kursatish mumkin. Umumiy foydani bilan belgilasak

va bu munosabatdan Q buyicha xosila olib uni nolga yechamiz.
Demak mongopolist maxsulot xajmini maksimao foyda beradigan xajm 15 birlikdan oshirsa ya’ni 16 birlik ishlab chikarsa uning foydasi ikki sumga kamayadi.
Xudi shunday monopolist ishlab chikarish xajmini 15 birlikdan 14 birlikka kamaytirsa, narx kutarilib 46 sum buladi va umumiy foyda 370 sumdan 368 sumga kamayadi. Demak, bunday xolni tushungan monopolist maxsulot ishlab chikarishda bu koidaga amal kiladi.

Monopol sharoitda narx belgilash va monopol xokimiyat kursatkichi

Biz kurdikki, monopol bozorda narx chekli daromaddan yukori buladi (R>MR).
Chekli daromad MR va kuyidagicha uzgartirib yozamiz:
MR= (1)
bu kushimcha bir birlik maxsulot ishlab chikarish natijasida olingan kushimcha daromad bulib, u ikki xususiyatga ega. (1) tenglikni kuyidagicha yozish mumkin:
MR= + (2)
1) Bir birlik kushimcha maxsulot ishlab chikarib ( Q=1), uni R. (1)= R narxga teng bulgan daromad olamiz;
2) Monopol firma maxsulotiga bulgan talab chizigi pastga yotik bulgani uchun kushimcha bir birlik maxzsulot ishlab chikarib, uni sotilishi, narxni kichik mikdorga kamaytiradi ( - kushimcha birlik maxsulot ishlab chikarib sotish natijasida narx kancha mikdorga kamayishini kursatadi) va bu barcha sotilgan maxsulotdan tushgan daromadni kamaytiradi (ya’ni - daromadning uzgarishi).
Demak MR=P+Q (3)
va bu yerda talab chizigi manfiy yotiklikka ega bulgani uchun chekli daromad narx R dan kichik bulishi kerak (nima uchun deganda R manfiy).
Endi chekli daromad Bilan talab chizigi yotikligi urtasidagi bogliklikni chekli daromad Bilan narxga kura talab elastikligi koefisenti urtasidagi bogliklikka aylantiramiz. Ma’lumki, talabning narzga kura elastiklik koefisenti
,
bundan =
bu munosabatni chekli daromad tenglamasiga kuysak kuyidagilarni olamiz:

(4)
MR=P+Q

MR=P+P
(4) tenglama chekli daromadni xar kanday ishlab chikarish xajmida tovar narxidan va talabning narxga kura elastikligidan boglik ekanligini kursatadi. Firmaning maksadi foydani maksimallashtirish bulgani uchun biz chekli daromadni, chekli xarajatga tenglashtirib yozamiz:
(5)
MR=P+P
yoki

Ushbu formula monopol narx belgilashda «Bosh barmok» koidasi nomi Bilan yuritiladi. (esdan chikarmaslik kerak Ye<0, demak (5) ifodaning ung tomoni xar doim musbat). (5) tenglamaning chap tomonidagi ifoda narxning chekli xarajatdan kanchalik yukori ekanligini, narxga nisbatan % xisobida kursatadi va bu fark teskari olingan manfiy elastiklik koefisentiga teng.
(5) tenglikni narxga boglik xolda xam yozish mumkin:
R= =37,5 sum buladi.
Rakobatlashgan bozorda R=MS bulganini kurgan Edik. Monopolist narxni chekli xarajatdan yukori belgilaydi (R >MS) va bu fark mikdor buyicha talab elastikligiga teskari proporsional buladi(5). (5) tenglamadan shunday xulosa kelib chikadiki, agar talabning narx buyicha elastikligi kancha yukori bulsa, maxsulot narxi shuncha chekli xarajatga (MS) ga yakinlashadi. Narx kanchalik chekli xarajatga yakin bulsa, monopol bozor rakobatlashgan bozorga shunchalik yakin buladi. Demak, talab yukori darajada elastik bulsa, monopolist oladigan kushimcha foyda shuncha kichik buladi.
Monopol xokimiyat kursatkichi. Rakobatlashgan bozorda narx chekli xarajatga teng bulishi, maksimal foyda olishning zaruriy sharti edi. Monopol bozorda narx chekli xarajatdan yukori belgilanadi (R >MS) anashu fark (MS-R), ya’ni foydani maksimallashtiradigan narx bilan chekli xarajat urtasidagi fark monopol xokimiyatni ulchash usuli bulishi mumkin. Monopol xokimiyatni xuddi Ushbu usulda aniklashni 1934 yilda iktisodchi olim Abba Lerner taklif kilganligi uchun bu kursatkich Lernerning monopol kursatkichi degan nomni olgan
L=
Bu yerda L - monopol xokimiyatning Lerner indeksi;
R – monopol narx;
MS – chekli xarajat;
Ye - talabning narxga kura elastikligi.
Masalan, benzinga talabning narx buyicha elastikligi-5 bulsa,
L=-
Benzin sotuvchi firmaning monopol xokimiyati 0,2ga teng.
Shuni ta’kilash kerakki, yukori monopol xokimiyat yukori foyda olishni kafolatlamaydi. Foyda urta xarajatning narxga bulgan nisbatiga boklik. Agar ikki firmadan birinchisining monopol xokimiyati, ikkinchi firmaning urtacha xarajati juda yukori bulsa uning oladigan foydasi ikkinchi firma foydasidan kichik buladi. Yukoridagi tenglama kursatadiki, talab kanchalik elastik bulsa, shunchalik monopol xokimiyat yukori. Demak, monopol xokimiyatning kelib chikish sababi, talab elastikligidadir.
Amaliyotda chekli xarajatni xisoblash kiyin bulgani uchun, uni urtacha xarajat Bilan almashtiradi. Bu xolda formula kuyidagi kurinishni oladi:
L=
Agar biz ifodaning surat va maxrajning Q ga kupaytirsak, maxrajda umumiy daromadni, suratda foydani olamiz:
L=
Shunday kilib Lerner kursatkichi yukori foyda olishni monopoliyaning dalolati ekanligini kursatadi.
Monopol xokimiyatni xarakterlash uchun bozorni marakazlashuv darajasi kursatkichidan xam foydalaniladi. Bu kursatkich birinchi bulib Xerfindal-Xirshman indeksi deb yuritiladi. Bu indeks korxonalarning bozordagi ulushlari yigindisi sifatida karaladi va kaysi firmaning bozordagi ulushi yukori bulsa, u firma bozorda monopol xokimiyatiga ega bulishi mumkin yoki shunday imkoniyat mavjud deb karaladi. Firmalar bozordagi ulushiga kura tartiblashtiriladi.

I=S

Bu yerda: I- Xerfindal-Xirshman indeksi;
- bozorda eng katta ulushga ega bulgan firma;
- undan keiyngi kattalikdagi ulushga ega firma va xokazo:
- eng kichik ulushga ega bulgan firma.
Agar tarmokda yagona firma bulib uning maxsulotini tashkil kilsa =100% buladi va bunday xol sof monopoliya buladi, ya’ne Xerfendal-Xershman indeksi I=10000ga tengdir. Masalan, AKShda Xershman-Xermendal indeksi I=1800dan oshgan tarmoklar, monopol tarmoklarda kiradi. Yukoridagi indeksdan monopoliyaga Karshi olib boriladigan faoliyatda foydalaniladi. Bozorning kata kismini bir necha fimalar tomonidan egallab olinishi xolatiga bozorning markazlashuvi (konsentrasiya rыnka) deyiladi.