Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Tayanch iboralar: Sof ijtimoiy ne’mat, sof xususiy ne’mat, bozor ojizligi.
Takrorlash uchun savollar

1. 
   Sof ijtimoiy ne’mat va uning xususiyatlari nimalardan iborat?
   
2. 
   Sof xususiy ne’matning sof ijtimoiy ne’matdan farqi nimalardan iborat?
   
3. 
   Davlat bozorni tartibga solish uchun qanday hollarda u bozor faoliyatiga aralashadi?
   
4. 
   O’zbektistonda iqtisodiyotni rivojlantirishda davlatning roli nimalardan iborat?
   

MAVZU. DAVLATNING BOZORGA TA’SIRINI BAXOLASh VA RAKOBATLAShGAN BOZOR SAMARADORLIGI
1. Iste’molchi va ishlab chikaruvchi ortikchaligi
Tovarga narx bozor tomonidan urnatiladigan rakobatlashgan bozorda tovarni ishlab chikaruvchilar bozor narxida (muvozanat narxida) sotadi, shu bozor narxida iste’molchilar tovarni sotib oladi.
Lekin, ayrim iste’molchilar uchun tovarning kiymati uning bozor narxidan kura yukorirok. Shuning uchun xam u tovarni bozor narxidan yukorirok narxda xam sotib olishi mumkin.
Iste’molchi ortikchaligi - iste’molchi tomonidan tovarga tulashi mumkin bulgan maksimal narx bilan tovarning xakikiy narxi urtasidagi farkni bildiradi. Anikrok kilib aytadigan bulsak, iste’molchining tovar uchun berishi mumkin bulgan maksimal narxdan tovarni sotib olishda tulanadigan xakikiy narxning ayirmasiga teng.
Iste’molchi ortikchaligi (kushimcha naf) aloxida insonning kanchalik urtacha yaxshi yashayotganligini kursatadi.
Iste’molchining umumiy ortikchaligi bu talab chizigi bilan bozor narxi chizigi urtasida joylashgan soxa (1-rasmda shtrixlangan soxa).

1-rasm. Iste’molchi ortikchaligi.

Iste’molchi ortikchaligi barcha iste’molchilarning umumiy sof nafini ulchashga yordam beradi va u yordamida biz bozorni davlat tomonidan muvofiklashtirilishi samaradorligini, iste’molchi ortikchaligini umumiy natijasining uzgarishini ulchash asosida aniklashimiz mumkin.

Misol. Faraz kilaylik bir dona apelsinning bozor narxi 5 sum deylik, lekin iste’molchi ushbu bir dona apelsin uchun 10 sum berishga tayyor, ya’ni apelsinning iste’molchi uchun kiymati 10 sumga teng.
Iste’molchi ushbu bir dona apelsinni bozor narxida, ya’ni 5 sumga oladi va u iktisod kilgan 10-5k5 sum iste’molchi ortikchaligini bildiradi, iste’molchi kushimcha 5 sumlik naf oladi (2-rasm).

2-rasm. Umumiy iste’molchi ortikchaligini grafikda aniklash.Iste’molchi ikkinchi apelsinni xam sotib oladi, nima uchun deganda, u ikkinchi apelsin uchun berishi mumkin bulgan maksimal narx 9 sum, iste’molchi ortikchaligi 4 sumga teng. Xuddi shunday davom etsak 4-apelsin uchun iste’molchi ortikchaligi 1 sumga teng, beshinchi apelsinni sotib olishga iste’molchi befark karaydi, nima uchun deganda u iste’molchining umumiy ortikchaligini oshirmaydi.

Shunday kilib, iste’molchining iste’molchi orikchaligi 5K4K3K2K1k15 sumga teng. Iste’molchining sarfi 25 ga teng.