Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

2. Firmalarda xarajatlar, ishlab chikarish va foyda
Xar kanday firmaning asosiy maksadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir.
Umumiy xolda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orkali topiladi.
(1)
bu yerda - foyda; - umumiy daromad; - umumiy xarajat.
Xarajatlar firmaga nisbatan tashki va ichki xarajatlarga bulinadi. Tashki xarajatlarga tashki tulovlar, ya’ni tashki mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektroenergiya, gaz) tulovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashki xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni xisobga olmaydi
Ichki xarajatlar sifatida kuyidagilar karaladi: 1) tadbirkorning uziga tegishli resurslarga bulgan xarajati; 2) tadbirkorlik kobiliyatiga tugri keladigan va tadbirkorga tegishli bulgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak iktisodiy foydani olamiz.
Tashki va ichki xarajatlarning yigindisi alternativ yoki iktisodiy xarajatlarni tashkil kiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan enu yaxshi variantda foydalanishi bilan boglik yukotilgan imkoniyatlardir.
Iktisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iktisodchi tomonidan baxolanishni fark kilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (xisobot davrida) faoliyati natijalari kiziktiradi. Iktisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati kiziktiradi. Shuning uchun xam firma ixtiyoridagi resurslardan enu yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e’tibor beradi.
Kaytarilmaydigan xarajatlar. Kaytarilmaydigan xarajatlar oldin kilingan xarajatlar bulib, ularni kaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar kaytarilmasligi uchun xam firmaning karor kabul kilishiga ta’sir kilmaydi. Masalan, firma 100 minu sumga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning karori uzgardi va bu uskuna umuman kerak bulmay koldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas.
Firma ushubu uskunani 60 minu sumga sotib, 40 minu sum zarar kurdi. 40 minu sum kaytarilmaydigan xarajat xisoblanadi va firmaning xarakatiga ta’sir kilmaydi.