Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Ishlab chikarishni cheklash (ishlab chikarish kvotasi). Davlatning bozor narxiga ta’sir kilish siyosatidan biri bu - maxsulot ishlab chikarish xajmini cheklash orkali maxsulot narxini kerakli darajagacha kutarish mumkin. Davlat xar bir firmaning maxsulot ishlab chikarish xajmini konun chikarish orkali belgilashi (kvotalashi) mumkin. Biror maxsulotni ishlab chikarish yoki sotish buyicha lisenziyaning davlat tomonidan berilishi, shunday siyosatni yuritishga misol bulishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarni sotishga beriladigan lisenziyalarni kupaytirish yoki kamaytirish orkali spirtli ichimlikni sotish xajmini oshirish yoki kiskartirish mumkin. Sotish xajmining kiskarishi tovar narxini kerakli darajaga oshirish imkonini beradi.
Yana AKSh davlatining kishlok xujaligi siyosati karaymiz. AKSh davlatining kishlok xujaligi siyosati kuprok maxsulot ishlab chikarishni kiskartirishni ragbatlantirishga karatilgan. Fermerlar ekin ekish maydonining kiskatirsalar, ya’ni ekin maydonlarining bir kismi ekilmasdan koldirilsa, shunga yarasha pul kompensasiyasini oladilar. Ekin maydonlarini kiskartirish xisobidan narxni oshirish mexanizmini kuyidagi 10-rasmda keltirilgan.

Shuni ta’kidlash mumkinki ekin maydonlari cheklanganda taklif chizigi absolyut elastik bulmay koladi, ya’ni taklif ga teng bulib, u uzgarmaydi, maxsulotning bozor narxi esa dan ga kutariladi.
Bunday siyosatda iste’molchi ortikchaligining uzgarishi kuyidagicha teng.

Fermerlar mikdorda maxsulot ishlab chikarib, uni yukori narxda sotadi. Natijada fermerlar ortikchaligi A turtburchak yuziga teng mikdorda oshadi. Lekin, ishlab chikarish xajmi dan ga kiskargani uchun fermerlar S uchburchak yuziga teng bulgan ortikchalikni yukotadi. Bulardan tashkari, fermerlar ekin maydonini (ishlab chikari xajmini ga) kiskargani uchun davlatdan pul kompensasiyasi oladi. Shunday kilib, ishlab chikaruvchilar ortikchaligining umumiy uzgarishini kuyidagicha aniklash mumkin: i/chkA - S K pul kompensasiyasi
Davlat xarajatlari, ya’ni femerlarga tulanadigan ragbatlantirish (kopensasiya) puli kamida VKSKE ga teng bulish kerak. Bu yerda VKSKE fermerlar ekin yerlarini kiskartirmaganda kushimcha maxsulot ishlab chikarib, uni yukori narxda sotishi natijasida olish mumkin bulgan kushimcha foydaga teng. Shuning uchun xam davlat xarajatlari kamida VKSKE ni tashkil kiladi va u fermerlarga pul kompensasiyasi tarikasida berilgani uchun ishlab chikaruvchilar ortikchaligi kuyidagicha buladi:

Ushbu ishlab chikaruvchi ortikchaligining uzgarishi davlatning narxlarni maxsulotning bir kismini sotib olish xisobidan barkaror bulishini ta’minlash siyosatidagi ortikchalik uzgarishining uzi. Fermerlarga davlat yukoridagi siyosatlaridan kaysi birini kullashi fark kilmaydi, ikkalasi xam fermerlarga bir xil foyda olishga olib keladi.
Iste’molchilrga xam buni farki yuk, nima uchun deganda, ular ikkala siyosatda xam bir xil yukotishga ega. U ikkala siyosatdan kaysi biri davlat uchun kimmatrok bulishiga karaymiz. Bu yerda 10-rasmdagi uchburchaklar yuzalari yigindisi VKSKE 9-rasmdagi yuzadan kichik bulgani uchun xam davlatning ekin ekiladigan yerlarni cheklash siyosati, ortikcha maxsulot sotib olish asosida narxlar barkarorligini ta’mirlash siyosatidan ekanligi kelib chikadi. Agar davlat fermerlarga AKVKE pulni bevosita berib narx va ishlab chikarish xajmiga ta’sir kilmasa, jamiyat bunday siyosatdan anik yutadi. Bunday xolatda fermerlar AKVKE foydani oladi, davlat AKVKE mikdorda yukotadi va jamiyatning umumiy farovonligi uzgarishi nolga teng buladi. Lekin, ba’zi xollarda siyosat iktisodiyotdan ustun keladi.