Biznesni tadqiq etish

 
5.4. Biznes faoliyatida marketing axborotlarining asosiy elementlari. 
Marketing tadqiqotlari 
Marketing  bo’yicha  adabiyotlarda  bozorni  o’rganish,  marketing  tadqiqotlari, 
sotuvjarayonini  tadqiq  etish  kabi  tushunchalar  ko’p  uchraydi.  Bular  bir-biriga 
o’xshash sinonim tushunchalarga o’xshab, gohida ularni chalkashtirib yuborishadi. 
Bular ichida marketing tadqiqotlari juda keng tushuncha bo’lib, u firma marketing 
qarori  qabul  qilishi  uchun  axborot  yig’ish,  uni  tizimga  solish,  tahlil  etish 
umumlashtirish  asosida  marketingqarorlarini  qabul  qilish  va  biznes  faoliyatini 
asoslashdan  iboratdir.  Bozorni  o’rganish  esatizimli  vauslubiy  jihatdan,  joriy 
holatda  bozorniizlash,  uni  o’rganish  va  unda  qandayharakat  qilish  kerakligini  hal 
qilishdir.  Firmalar  faoliyatida  har  qanday  qaror  qabul  qilish  jarayoni  turli 
omillarga,  tashqi  va  ichki  ta’sir  kuchlariga  bog’liq.  Marketing  faoliyatiqarorlari 
ham  juda  ko’p  axborot  manbalarini  tahlil  qilish  asosida  qabulqilinadi.  Shuning 
uchun  marketolog  samarali  marketing  qarorlari  qabul  qilishi  uchun  marketingga 
oid  terminlarni  tub  mohiyatini  bilishi  va  har  birining  maqsadidan  kelib  chiqqan 
holdatahlillarga asoslanishikerak. 
Har bir marketing tadqiqoti, u iste’molchini o’rganishga yo’naltirilgan bo’lsin 
yoki  bozorni  o’rganishga  yo’naltirilgan  bo’lsin uning  o’ziga xos usullari,  izlanish 
sxemasi,  axborotlar  bankiga  ega  bo’lishi  kerak.  Masalan,  iste’molchilar  haqidagi 
ma’lumotlar  ular  yoshi,  jinsi,  millati,  ish  faoliyati,  moliyaviyta’minlanganligi  va 
h.k. 
F.  Kotler  marketing  tadqiqotlari  o’tkazish  usullarining  shakllanishini,  vaqt 
o’tishi bilan ularning rivojlanishini va zamonaviy iqtisodiy-matematik usullar bilan 
amalgaoshirilishini evolyutsiyasini ko’rsatibo’tgan. (1974 yilda) 
Tadqiqot  maqsadi  –  aniqlangandan  so’ng  tegishli  axborotlarni  masalan, 
bozorulushi,  bozor  konyunkturasi,  raqobatchilar  potensiali  va  boshqalar 
haqidama’lumotlar  yig’iladi.  Har  qanday  marketingtadqiqotigaijodiy  yondoshish 

---

87 
kerak.  Ma’lumotlar  ba’zasida  har  birko’rsatkich  bir-biriga  bog’liq  bo’lib, 
o’zgaruvchi  va  o’zgarmas  kattaliklarni  tahlil  qilishda  ularga  ta’sir  etuvchi  tashqi 
omil  kuchlarini  to’g’ri  aniqlash  muhimdir.  Tadqiqot  tarkibini  to’g’ri 
belgilash,ketma-ketlikka rioya qilish zarur.  
Marketing  faoliyatinig  asosiy  elementi,  bu  marketing  tadqiqoti  bo’lganligi 
uchun,  optimal  tuzilgan  dizayn,  zarur  axborotlar  bazasini  yaratish,  informatsion 
axborotlar 
tizimi, 
internetdan 
foydalanish 
tadqiqot 
samarasini 
kafolatlovchimuhimomildir.  
Marketing tadqiqotlari bu – axborot mavxumligini, tijorat riskini kamaytirish 
va  marketing  qarorlari  qabul  qilish  maqsadida  marketing  faoliyatining  turli 
jabhalari  bo’yicha  ma’lumotlarni  muntazam  yig’ib  borish,  aks  ettirish  va  tahlil 
qilishdir.  
Marketing  tadqiqotlari  bu  –  bozorshunoslarni  (marketologlarni)  marketing 
tashqi muhiti barcha unsurlari – bozor, iste’molchilar, raqobatchilar bilan axborot 
orqali  bog’lovchi  marketing  funksiyalaridan  biridir.  Marketing  tadqiqotlarining 
maqsadi aniqlangan muammolardan kelib chiqadi. Bu maqsadlarga erishish ushbu 
muammolarni  halqilish  zarur  bo’lgan  axborotlarni  olish  imkonini  beradi.  Ular 
menejerlarga  marketing  muammolarini  hal  qilish  imkonini  berish  maqsadida 
yo’qotilishi  lozim  bo’lgan  axborot  bo’shlig’ini  ta’riflaydilar.  Maqsadlar  aniq  va 
ravshan  shakllangan,  yetarli  darajada  batafsil  shakllantirilgan,  ularni  o’lchash 
imkoniyati  va  ularga  yetishish  darajasini  baholash  imkoniyati  mavjud  bo’lishi 
lozim.  Marketing  tadqiqotlari  maqsadlarini  “Mazkur  muammoni  hal  qilish  uchun 
qanday axborot zarur?” degan savolningjavoblari tadqiqot aniqlab beradi. 
Tadqiqot  madsadlari  va  usullariga  qarab  marketing  tadqiqotlari  quyidagi 
turlarga ajratiladi: o’rganish (razvedka), ta’riflash, sabablarni aniqlash. 
O’rganish  (razvedka)  tadqiqoti  –  ilgari  surilayotgan  muammoni  va 
taxminlarning yaxshiroq aniqlash uchun zarur bo’lgan birlamchi axborotni yig’ish 
maqsadida olib boriladi. Masalan, sotuvning past darajasiga sabab yomon reklama, 
deb  taxmin  qilingan,  ammo  o’rganish  tadqiqoti  yetarli  darajada  bo’lmagan 
sotuvning asosiy sababi tovar taqsimlash tizimining yomon ishlashi ekanligini, uni 

---

88 
marketing  tadqiqotlarining  keyingi  bosqichlarida  yanada  batafsilroq  o’rganish 
lozimligini ko’rsatdi.  
Tariflovchi  tadqiqot–  marketing  muammolarini  ta’riflashga  yo’naltirilgan, 
masalan, demografik holat, kompaniya mahsulotiga iste’molchilarning munosabati 
kabi. Bunday turdagi tadqiqotlarni olib borishda odatda kim, nima, qaerda, qachon, 
va  qanday  degan  so’zlardan  boshlanuvchi  savollarga  javob  izlanadi.  Masalan, 
firma mahsuloti iste’molchilari kim ekanligi aniqlanadi. Firma mahsulotini qaerda 
xarid  qilishadi?  Ushbu  mahsulotni  xaridorlar  qachon  faol  xarid  qilishadi?  Sotib 
olingan mahsulotdan qanday foydalaniladi? 
Sabablarni  aniqlashga  yo’naltirilgan  tadqiqotlar  –  sabab-oqibat  aloqalariga 
tegishli taxminlarni tekshirish uchun olib boriladi. Mazkur tadqiqot asosida biror-
bir  hodisani  “agar  X,  unda  U”  ko’rinishdagi  mantiqiy  bog’lanish  asosida 
tushunishgaintilish  yotadi.  Sabab-oqibat  bog’lanishi  maxsus  tajribalar  o’tkazish 
yo’li  bilan  aniqlanishi  mumkin.  Tajribalar  o’tkazishda  mustaqil  o’zgaruvchilar 
(narxlar,  reklama  xarajatlari  va  h.k.)  almashtiriladi  va  bu  o’zgarishlarga  bog’liq 
o’zgaruvchilar  (sotuv  hajmi,  bozor  ulushi  ko’rsatkichi  va  h.k.)  qanday  javob 
qaytarishi aniqlanadi.  
Marketing tadqiqotlari quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi:  
– bozorni o’rganish (uning hajmi, dinamikasi, rivojlanish yo’nalishi);  
– istemolchilar xatti-xarakatini o’rganish;  
– raqobatchilar faoliyatini o’rganish;  
– talablarni qondirish bo’yicha firma ichki imkoniyatlarini o’rganish;  
– marketing majmuasi unsurlarini o’rganish (tovar, baho, sotuv, reklama);  
– marketing faoliyati huquqiy jabhalarini o’rganish. 
Ko’rinib  turibdiki,  “bozorni  o’rganish”  tushunchasi  umuman  marketing 
faoliyatining  asosiy  jabhalarini  aniqlab  bersa  ham,  “marketing  tadqiqotlari” 
tushunchasi  “bozorni  o’rganish”  tushunchasidan  ancha  kengroq.  Marketing 
faoliyatini  tashkil  qilishda  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  hajmidan  emas,  bozor 
istemolchilar  talablaridan  kelib  chiqib  marketing  taqiqotlarini  olish  borish 
zaruratinimantiqani  aniqlab  beradi.  Ko’pchilik  yirik  chet  elfirmalari  (80  foiz 

---

89 
atrofida)  o’z  xususiy  marketing  tadqiqoti  bo’limlariga  ega.  Bunday  bo’limlar 
tarkibida  sotsiologlar,  psixologlar,  statistiklar,  dasturchilar  va  sh.k.  xizmat 
qiladilar.  
Marketing  tadqiqotlari  jarayoni  quyidagi  bosqich  va  harakatlarni  o’z  ichiga 
oladi: 
1. Muammo va tadqiqot maqsadlarini aniqlash. 
1.1. Marketing tadqiqotlari o’tkazish zaruratini aniqlash.  
1.2. Muammo va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish. 
2. Tadqiqot rejasini ishlab chiqish. 
2.1. Tadqiqot turini aniqlash. 
2.2.  Talab  qilinayotgan  axborot  turini,  uni  olish  manbalarini  va  zarur 
axborotlarni yig’ish usullarini aniqlash. 
2.3. Ma’lumotlarni yig’ish shakllarini loyihalash.  
2.4. Tanlanma rejani ishlab chiqish va tanlov hajmini aniqlash.  
3. Tadqiqot rejasini ishlab chiqish. 
3.1. Ma’lumotlarni yig’ish.  
3.2. Ma’lumotlarni tahlil qilish. 
4. Olingan natijalarni talqin qilish va ularni rahbariyatga yetkazish – yakuniy 
hisobotni tayyorlash va taqdim qilish.