Blackcurse

 
 
Nazorat savollari. 
1. Kinematika bo’limida nimalar o’rganiladi? 
2. Mexanik harakatning nisbiyligi va mustaqillik tomoyillari deganda nimani tu-
shunasiz? 
3. Tabiatda nechta kuch turi bor? 
4. Jismlarning og’irligi va og’irlik kuchi qanday fizik kattaliklar hisoblanadi? 
5. Galileyning nisbiylik prinsipi bilan Eynshteynning 
nisbiylik prinsipi o’rtasida qanday farq bor? 
6. Inersial va noinersial sanoq sistemalarida mexanika qonunlari bir-biridan qanday 
farq qiladi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
109 
 
 
 
 
 
 
17-Ma’ruza.Molekulyar fizika va termodinamikani  
o’qitish uslubiyati. 
 
Reja:Molekulyar-kinetik  nazariyasi.  Ideal  gaz  qonunlarini  induktiv  va 
deduktiv usulda o’rganish. Termodinamikaning I va II qonunlari. Entropiya 
tushunchasi Statistik fizika asoslari.   
Tayanch  iboralar:  Ideal  va  real  gaz,  termodinamika,  statistika,  en-
tropiya, molyar massa, erkinlik darajasi. 
 
 
Molekulyar  fizika  va  issiqlik  hodisalari  umumta’lim  maktablarida  ikki 
bosqichda  o’qitiladi.  Birinchi  bosqich  (VI  sinfda)  da  modda  tuzilishi,  issiqlik 
hodisalari, issiqlik mashinalari induktiv usulda o’rganiladi. 
 
Ikkinchi bosqich (IX sinfda) da molekulyar fizika va termodinamika asoslari 
deduktiv usulda, ya’ni molekulyar-kinetik nazariya asosida o’rganiladi. 
 
Akademik liseylarda molekulyar fizika va termodinamika asoslari faqat qat-
tiq jismlar uchun o’rganiladi. 
 
Universitetning  fizika  mutaxassisligi  uchun  molekulyar  fizika  va  termodi-
namika  birinchi  kursda  induktiv  va  deduktiv  usulda  o’rganilsa  yuqori  kursda 
«Termodinamika va statistik fizika asoslari» deduktiv usulda o’qitiladi. 
 
Umumta’limning  ikkinchi  bosqichida  molekulyar  kinetik  nazariya  asosida 
ideal gaz qonuni va issiqlik hodisalari tushuntiriladi. Molekulyar fizikada moddan-
ing  o’lchov birligi qilib 1  mol qabul qilingan. Modda miqdori 

М
m

  ga  teng  m-
modda massasi, M-molyar massa. 
 
Molyar  massa  M,  elementlarning  davriy  sistemadagi  atom  og’irliklarini  
grammlar hisobida olingan miqdoriga aytiladi. Agar modda molekulalardan tashkil 
topgan bo’lsa, uning molyar masasi M, ushbu molekulani tashkil etuvchi atomlarn-
ing atom  og’irliklarining  yig’indisiga  teng bo’ladi.  m massali jismda  bor bo’lgan 
atom yoki molekulalar soni quyidagi munosabat orqali aniqlanadi: 
А
N
M
m
N

, bunda N
A
=6,02

10
23
mol
-1
 Avagadro soni. Avagadro qonuni molekulyar 
fizikaning fundamental qonuni hisoblanadi. 
 
Har  qanday  gazning  1  moli  bir  xil  harorat  va  bosimda  bir  xil  hajmni  egal-
laydi. V

=22,4

10
-3
m
3
/mol=22,4l. yoki 1 mol miqdorni barcha moddalardagi mole-
kulyar soni bir xil (N
A
) bo’ladi. 
 
3
25
3
3
1
23
10
69
,
2
/
10
224
10
02
,
6









м
моль
м
моль
V
N
N
м
A
л
 ga Loshmid soni deyiladi. 

---

 
110 
 U  yoki  bu  element  atomi  yoki  molekulasi  massasi 
A
N
M
m

0
munosabat  orqali 
aniqlanadi.  
M-molyar massa, N
A 
 Avagadro soni. 
 
Moddalar  tuzilishini  o’rganish  ideal  gaz  holatini  o’rganishdan  boshlanadi. 
Ideal  gaz  tushunchasi  nima  maqsadda  kiritilgan.  “Ideal  gaz”  abstrak  model 
hisoblanadi.  Ideal  gaz  modelida  1)  gaz  molekulasining  hajmi  gaz  egallangan 
hajmdan juda ham kichik bo’lganligi uchun u hisobga olinmaydi 2) gaz molekula-
lari odatdagi harorat va bosimda o’zaro ta’sirlashmaydi 3) ular o’zaro va gaz solin-
gan idish devori bilan absalyut elastik to’qnashadi deb qaraladi. 
Wк
n
P
0
3
2
)
1

  yoki  (2) 
RT
M
m
PV

;  Ideal  gazning  holat  tenglamasi  deduktiv 
usulda  va  tajribadan  olingan  (induktiv  usulda)  Mendeleyev  Klapeyron  tenglamasi 
ko’rinishida  keltirib  chiqariladi.  (1)  va  (2)  tenglamalarni  chap  taraflarining 
tengligidan. 
A
к
к
к
A
к
к
N
R
К
КТ
W
RT
M
m
W
N
m
m
RT
M
m
W
V
V
N
M
m
VW
n







;
2
3
3
2
;
3
2
;
3
2
_
_
_
_
0

;
/
10
38
,
1
,
.
/
31
,
8
23
к
ж
k
моль
к
ж
R




 
k-  Bolsmon  doimiysi,  R-universal  gaz  domiysi. 
_
к
W


  bitta  gaz  molekulasining 
o’rtacha kinetik  energiyasini  ifodalaydi. Yoki  gaz harorati T=1k  oshirilganda har 
bir gaz molekulasining kinetik energiyasi k ga qadar ortadi. 
Molekulyar  fizikada  gaz  molekulasining  o’rtacha  kinetik  energiyasi  uchun 
keltirib  chiqarilgan  munosabat 
КТ
W
к
2
3
_

keyinchalik  issiqlik  hodisalarini  (ter-
modinamika)  qonuniyatlarini  o’rganishda  muhim  ahamiyatga  ega  bo’ladi.  Agar 
gaz  miqdori 

  molni  tashkil  etsa,  u  holda  gaz  molekulalarining  barchasining  ki-
netik energiyasini yig’indisi gazni ichki energiyasini tashkil etadi. 
КТ
U

2
3

, 
Agar 

=1  mol  bo’lsa,  undagi  molekulalar  soni  N=N
A
;  N
A

k=Rga  teng  bo’ladi.  U 
holda 1 mol gazning ichki energiyasi.
.
2
3
RT
U

 bo’ladi. 
Ushbu ifoda bir atomli gazga tegishli. Agar gaz molekulasi birdan ortiq atomlardan 
tashkil topgan bo’lsa, uning 1 molining ichki energiyasi. 
RT
i
U
2

ga teng bo’ladi. 
Bunda i=3 bir atomli, i=5, ikki atomli  va i=6uch  va undan ortiq atomlardan tuzil-
gan molekulalardan tashkil topgan gazga tegishli. 
 
 
     x 
                
 
          
   u 
 
 

---

 
111 
  z       i=3                        i=5                                  i=6 
 
Bundan  1atomli  gaz uchun  i=3,  atomning  uch  o’q  bo’ylab  ilgarilanma  harakatiga 
tegishli, i=5 bo’lganda uchtasi ilgarilanma va ikkitasi molekulaning aylanma hara-
katiga  tegishli.  Chunki  chiziqli  molekulani  uz  o’qi  atrofidagi  aylanma  harakati 
uchun energiya sarflanmas ekan. i=6  uchtasi molekulani ilgarilanma va uchtasi ay-
lanma harakatiga tegishli.