Bob. Tovar va tovar siyosati tovar yoki xizmat ehtiyojni qondirish qurolidir

10.3-jadval
Narx siyosatining maqsadlar tizimlari bilan bog liqligi

Xavfsizlik		Daromad		Mustaqillik
Xarajatlar		Tushum		Pul oqimi
Ishlab chiqarish quwati		Xarid hajmi		Narx
Distribyutorlik ulushi	Bozor ulushi	Bozor hajmi	Narx о zgarishlar	Chegirma Brutto darajasi narx
Doimiy xaridorlar soni	Yangi xaridorlar soni	Xaridlar chastotasi	Kutilgan narx
Narxdan qoniqish
Xaridorlar bog lanishi		Narx imiji		Narx qabul qilinishi
				Narxga ishonch

Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ко pgina maqsadlardan va kichkina maqsadlardan (ayniqsa ко pchiligi qu yi qismda joylashgan) tashkil topgan to liq ко rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz yuqori va о rta maqsadlami qarab chiqish bilan chegaralanamiz.

Narx siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi, xavfsizligi, mustaqilligi hisoblanadi. Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past bo lgan va boshqa samaralami to ldiradigan samaralar tanlovi haqida gap ketyapti.
Korxonaning foydasi sotish hajmiga о rtacha narx natijasida shakllanishi sababli narx siyosatining keyingi bosqichiga о tiladi. Raqobat bozorida korxonaning о rtacha narxlari raqobatchilar narxi bilan о zaro aloqada bo ladi. Raqobat strategiyasiga muvofiq korxonalar narx yetakchiligiga mustaqil erishadilar yoki raqobatchilar narxlariga moslashadilar.
Narx siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga tegishlidir.

2. 
   Narxning rag batlantiruvchanlik xususiyatlaridan foydalanish
   

Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv hajmiga ta siri, xarajatlaming foydaga ta siri yaqqol ко rinadi. Bunday sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlami о z tovariga jalb etish, doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi mijozlami jalb etish, bozor ulushini ко paytirishga harakat qilish, xaridlar miqdori va qaytarilishini ко paytirishdan iborat. Marketologlar bunday sharoitda iste molchilami о rganib, qanday narxlar xaridlaming xarid qobilyatiga to g ri keladi, narxlami tartibga solish orqali xaridorlarga ta sir etish, jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx siyosatini bulaming barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor xulq- atvoriga bog liq bo lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga qiziqish, narxni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, narxga tayyorlik, narxdan qoniqishva h.k. Bu alohida omiilar о zaro juda bog liq bo lib, ulaming har biri о ziga xos va ulami boshqarish mumkin.
Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovami bir necha sotuvchi- dan uning narxini so rab tovaming о rtacha bahosini о zi uchun aniq- laydi. Narxning yuqori yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqari- dan ко rinmasada) ozmi, ко pmi ta sir etadi.
Mavsumiy tovarlarga, ma naviy eskirgan tovarlarga chegirmalar- ning berilishi qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta sir ко rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta sir etadi. Firma do konlaridagi yuqori narxlar ba zi xaridorlami qoniqtirsa, boshqalarini do kondan tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida chegirmalar qo yilgan tovarlaming «mavjudligi» qo shimcha, sovg a sifatida bir buyumni qo shib sotilishi ham iste molchida ijobiy kayfiyatni tug diradi va xarid qilishga qiziqtiradi.
Narxga bog liq bo lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. Masalan, narxga bog liq quvonch, xaridor о z imkoniyatiga mos kelgan narxda kerakli tovami sotib oldi: narx eyforiyasi xaridor past narxda tovami kechki bozorda, kunduzgi narxlarga nisbatan 10-15 % arzon sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da yangi yil arafasida «baxtli soat», yangi yil sovg asi aksiyasida sotib olingan tovarlari narxidan 10% chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ко tarishi tabiiy.
Narxdan rag batlanish hozirda ко pgina savdo markazlari ( Аты-Баты ,«Korzinka.uz») da xaridor ma lum miqdorda tovar sotib olsa, unga chegirma beradi yoki kartochka (jamg arib boriladigan) taqdim etadi. U har safar xarid qilganda xarid summasidan 1 % kartochkaga о tkaziladi yoki tovar xarid summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar beriladi.
Narxdan stress hosil bo lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz kutmagan holda narxning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga о xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. Narxning iste molchi mhiyatiga ta siri psixologlar tomonidan о rganilgan, bu holat uning xarid qilish haqida qaror qabul qilishiga bevosita ta sir etadi.
Narx xaridor xulq-atvoriga ta sir etuvchi, motivatsion omil bo lib hisoblanadi. Narx navoga qiziqish, ma lum tovaming turli ishlab chiqamvchilar tomonidan har xil narxlarda bozorga chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx haqida axborotlami to plab о zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi narxda tovar sotib olishga harakat qiladi.
Narxga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) narxning muhimligi;

2. 
   altemativ (muqobil) narxni anglash; 3) narxlami kuzatish.
   

Xaridor uchun narx miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda qaror qabul qilishga bevosita ta sir etadi.
Tovar narxini shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx darajasi, chegirmalar, xarajatlami moliyalashtirish va boshqalar) tovar nafliligini oshirishga ta sir etadi.
Altemaniv xaridlami anglash bunday talab holati xaridor bir necha xil bir iste mol ehtiyoj ini qondiradigan tovarlardan eng optimal narxdagi va va naflilik darajasi yuqori bo lgan tovarlami sotib olishga qaror qiladi. Variantlar qancha ко p bo Isa, qaror qabul qilish va optimal narxda tovar sotib olish oson kechadi.
Narxni kuzatish xaridor tomonidan ma lum tovar bo yicha narx axborotini to plash, ulami solishtirish, narxning xarid qobilyatiga mos kelishiga qarab xaridor о zi uchun qaysi tovami sotib olish haqida qaror qabul qiladi.
Narxlaming turli darajada ekanligi, bir tovaming turli savdo markazlarida 10-15% farq bilan sotilishi iste molchida narxlami kuzatish va axborotlar yig ishga qiziqishini vujudga keltiradi.
Narxga qiziqishda to rt rag bat (motivatsiya) mavjud:

1. 
   Iste mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag batli ish.
   

Birinchi navbatda, narxga qiziqish iste mol ehtiyojidan kelib chiqadi. Oilaning daromadi, oilaning katta kichikligi narxga bo lgan qiziqishni vujudga keltiradi. Kam ta minlangan oilalar uchun narxning pastligi eng muhim indikator hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy resurslarga ega oila, agar qim- mat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt xizmat qilishi mumkin. Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi.
Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi mumkin.
Ijtimoiy ehtiyojlar narxga bo lgan qiziqish uyg onishning ikkinchi motivatsiyasi hisoblanidi. Xaridoming ijtimoiy maqomi uning ijtimoiy ehtiyojlarini tug diradi. Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush darajasini ta minlash, qimmatbaho buyumlami olishga qiziqish va hokazo. Juda ham band xaridorlaming narxni kuzatishga, solishtirishga vaqti yo q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik ehtiyojni qondiruvchi mahsulotlami sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli bo ladilar. Bunday xaridorlarda narxni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam bo ladi.
Iste molchilarning turli segmentlari о zlari uchun narxdan motivatsiyalashda individual yondashadilar. Bu yerda narxlami differensiyalash, turli segmentlarga moslashtirish, ishlab chiqarish kor- xonalari tovar assortimenti, ulaming narx siyosatini diversifikatsiyalash talab etiladi.
Narx siyosati va narxlaming shakllanishi bozor sharoitida turli iste molchilar segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib borilishi uning bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli iste molchilar segmentidan iborat mijozlami о ziga jalb qilishga olib keladi. Daromad darajasining, turmush tarzining о sishi yuqori sifatli «Lyuks» sinfli tovarlarga talab о sishini ко rsatmoqda. Axborot bilan ta minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi ma lumotlaming Super va
Gipermarketlardagi ко zga tushadigan joylarga о matilgan axborot taxta (doska) chalari xaridorlami о ziga tez jalb qilib, ularda tovarga nisbatan qiziqish uyg otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ко rsatmoqdaki, tovarlar narxiga bo lgan qiziqish borgan sari о sib bormoqda.
Narxi qimmat bo Isa ham о ta sifatli brend markali tovarlaming xaridori ко paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka nomiga sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», «Мехх», «Samsung» kabi savdo markazlari xaridorlami maqsadli ravishda о zlariga jalb etadilar va u do konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi, Internet do konlarining chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini berayotgani, tovar- larlar narxining differensialligi va chegirmalaming mavjudligi savdo jarayonlarini faollashtirmoqda.
Narx siyosatining bozor sharoitidagi о ziga xosligi, xaridorlaming narx navoga qiziqqonligi turli iste molchilar segmentida turlicha kechadi.
Agar tovaming naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya etilgan servisning yuqoriligi iste molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida uning narxiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Narx haqida ma lum bilimlarga ega bo lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor bo lishga va о ylab optimal qaror qabul qilishga olib keladi.
Tovarlar narxi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida to planadi. Narx navoga tegishli bilimlar iste molchida uning xotirasida uzoq vaqt jamlanib shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) xaridor uchun subyektiv darajada muhim bo lib, narxiga loyiq tovar sotib olishda ahamiyatli hisoblanadi.
Narxga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: mazmunan (obyektlar va narxga tegishli axborotlar sifati), hajm (narxga oid axborot hajmi) aniqlik, axborotni to plash,
Narx haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday funksiyalami bajaradi: birinchidan, narx haqida bilimlar ratsional xarid asosi hisoblanib, to g ri qaror qabul qilishga yordam beradi, ikkinchidan narx ma lumotlari tahlili yana qanday ma lumotlar kerakligini bildiradi.
Narx haqida bilimlaming о lchami uchun quyidagilar zarur: narxlar bo yicha savolnomaga qatnashganlar narxlami о zlari erkin ravishda eslashlari, javoblaming aniqligi, savolnoma о tkazish muddati, savolnomaga kiritilgan mahsulotlar, do konlar (do konga qatnash chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, turli do konlardagi narxlar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste molchi uchun mos keladigan tovar «savati» (iste mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo bo lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi kerak.

• 
  Tanlangan mahsulotlar barcha do konlarda sotiladimi? Agar siz xohlagan artikul do konda umuman bo lmasa, yoki sizga boshqa artikuldagi tovar tavsiya etilsa, nima qilish kerak?
  
• 
  Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyat- ga egami? Ular oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar?
  

•Do konning narx siyosati uchun narxlar ко tarilgan davr reprezintativ hisoblanadimi?