Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

(mening).
4. Ba’zi so’zlarga qo’shilib o’z ma’nosini yo’qotgan: Tuni bilan yig’lab chiqdi.
Egalik qo’shimchalari sintaktik shakl yasovchilarga mansub. 

---

50 
6-topshiriq: Berilgan gaplarda qo’llangan egalik qo’shimchalari qanday ma’no 
bildirganligini aniqlang. 
1.Ko’raman kirmaganingni, - dedi Bo’taboy otlanayotib.2.Olmaning ikki 
pallasidek yarashgansizlar. 3.Latofatning savoli to’satdan berilgan bo’lsa ham, 
Fazilat qizining gapini ilg’ab oldi. 4.Kechasi ishlaydi, kunduzi uxlaydi. 5.”Bobur” 
bog’i Toshkent shahrining markazida joylashgan. 6.Kecha dam olishimiz juda 
maroqli o’tdi. 7.Xuddi aytganimdek bo’ldi.8. Mehnat qilib topganing – Qand-u 
asal totganing. 9.Kunduz kunlari ishlaringni bajargin-da, tunlari damingni ol.
Kelishik shaklari 
Otlarga qo’shilib, ularni o’zidan keyin kelgan boshqa so’zlarga tobelantirib 
bog’lab keladigan qo’shimchalar kelishik qo’shimchalari deyiladi va kelishik 
shakllari doimo tobe so’zga qo’shiladi. Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan 
o’zgarishi turlanish deyiladi.O’zbek tilida 6ta kelishik bor:
1. Bosh kelishik: ____ kim?, nima?, qayer?
2. Tushum kelishigi: -ni kimni? nimani? qayerni?
3. Qaratqich kelishigi: -ning kimning? nimaning? qayerning?
4.Jo’nalish kelishigi: -ga (-ka, -qa) kimga? nimaga? qayerga?
5. O’rin-payt: -da kimda? nimada? qayerda?
6. Chiqish kelishigi: kimdan? nimadan? qayerdan?
Kelishik qo’shimchalari otga xos. Otlashgan so’zlar, olmosh va harakat nomi ham 
kelishik qo’shimchalarini oladi.
Bosh kelishik gapda ega, kesim, hol, sifatlovchi aniqlovchi, undalma bo’lib keladi.
Qaratqich kelishigi ot (otlashgan so’z, olmosh) bilan otni bog’laydi. M-n: 
do’stimning kitobi, o’tirganlarning barchasi. Qaratqich kelishigini olgan ot 
qaratqich, u bog’langan so’z esa qaralmish deyiladi. M-n: olmaning 
(qaratqich)rangi(qaralmish).Qaratqich kelishigi ba’zan belgisiz holda qo’llanilishi 
mumkin: kitob(ning) varag’i, daraxt(ning) bargi.
Eslatma: Qaratqich kelishigi belgili qo’llanilsa xususiylik, belgisiz qo’llanilsa 
umumiylik ma’nosini bildiradi.
Lekin qaratqich va qaralmish o’rtasida so’z ishtirok etganida, u belgili shaklda 
qo’llaniladi: insonning yuksak orzusi. Shuningdek, qaratqich kelishigi atoqli otlar, 
olmoshlar va sifatdoshlarga qo’shilganda tushib qolmaydi.M-n: Bahoraning kitobi, 
hammaning fikri. Qaratqich kelishiga she’riyatda qisqargan shaklda kelishi 
mumkin: Yer kurrasin boshin tang’idik.(Bu gapda qaratqich va tushum kelishigi 
omonim qo’shimcha hisoblanadi.) Bu holat belgili qo’llanish hisoblanadi.
Jizzax shahri, dekabr oyi, Navoiy ko’chasi, meva daraxti, o’zbek xalqi kabi 
birikmalarning 2-qismida egalik qo’shimchasi bo’lgani bilan qaratqich kelishigi 
belgisiz qo’llanildi deyolmaymiz. Bu birikmalardagi 1-qismda qo’llanilgan 
so’zlarning barchasi bosh kelishikda. Chunki bu birikmalarda qarashlilik ma’nosi 
bo’lmay, xoslik, umumdan ajralganlik ma’nosi bor.
Gapda qaratqich aniqlovchi bo’lib keladi.
Tushum kelishigi ot (olmosh, otlashgan so’z) bilan o’timli fe’lni bog’laydi. M-n: 
yaxshini maqtadi, kitobni o’qidi.Gapda vositasiz to’ldiruvchi vazifasida keladi. 

---

51 
Eski o’zbek tilida tushum kelishigi –g, -ig, -g’, -ig’ tarzida bo’lgan. Tushum 
kelishigi ham belgisiz ishlatilishi mumkin.M-n: non (ni) oldim. Agar tushum 
kelishigidagi so’z bilan o’timli fe’l o’rtasida boshqa bir so’z qo’llanilsa, tushum 
kelishigi belgili ishlatiladi: uyni tozalab supurmoq. Atoqli otlar, shaxs otlari, 
olmoshlar, otlashgan so’zlar faqat belgili qo’llaniladi: Qalandarovni ko’rdi,