Boborahimov sardorning

Tabiat zonalari kartasi.
2.4.GEOGRAFIK QOBIQDA RITMIKLIK QONUNIYATI
Ritmiklik deb, bir yo‘nalishda rivojlanuvchi tabiiy hodisa va jarayonl arnin muayyan vaqt davomida takrorlanib turishiga aytiladi.
Ritmiklikning ikki xil shakli ajratiladi: davriylik bir xil davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisava jarayonlarninganiq bir vaqt davomida takrorlanib turishi; sikllik -vaqti-vaqti bilan davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisa va jarayonlarning turli muddatda takrorlanishi.
10-Rasm



Sutkalik ritmiklik.
Ritmik hodisalar turlicha davomiylikda bo‘ladi: ko‘p asrlik, asr ichidagi, yillik,sutkalik. Yer tarixidagi eng katta ritmiklik (sikllik) Quyosh sistemasining galaktika markazi atrof da aylanishi bilan bog‘liq va 180–220 mln yilni o‘z ichiga oladi. Yer tarixida ular tektonik davrlarda namoyon bo‘lgan: kaledon (kembriy,ordovik, silur), gersin (devon, tosh ko‘mir, perm), mezozoy (trias, yura, bo‘r), kaynozoy. Bu davrda tektonik harakatlar, vulqon otilishlari faollashadi, materiklarning qiyofasi, iqlim, oxir oqibatda Yer tabiati o‘zgarishini keltirib chiqaradi. Ko‘pasrlik ritmik hodisalardan 1800-2000 yil davom etadigan ritmitlik yaxshi o‘rganilgan.Bu hodisa Yerda qalqish hodisasini hosil qiluvchi kuchlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Taxminan, 1800-yilda bir marta Quyosh, Oy vaYerbitta tekislik va bitta to‘g‘ri chiziqda joylashadi, Quyosh bilanYer orasidagi masofa eng kichik bo‘ladi. Bu hodisada 3 faza – transgressiv, regressiv, oraliq fazalari ajratiladi.
Asr ichidagi ritmik hodisalardan Quyosh faolligi bilan bog‘liq bo‘lgan 11, 22 va 33 yillik siklliklar yaxshi o‘rganilgan.
Olimlarning fikricha, ushbu siklliklar bilan Yerdagi ko‘p jarayonlar bog‘liq: epidemiyalarning tarqalishi, vulqon faolligining kuchayishi, siklonlar hosil bo‘lishining ortishi, qurg‘oqchiliklar yoki zararkunanda hasharotlarning (masalan, chigirtkalar) ko‘payishi va h.k.
11-Rasm


Yillik {fasliy} ritmiklik
Yillik (fasliy) ritmiklik Yerning Quyosh atrof dagi harakati va ayla- nisho‘qining 66,5° qiyaligi bilan bog‘liq. Yil fasllarining almashinishi bilan bog‘liq fasliy ritmiklik barcha geosferalarda kuzatiladi: atmosferada namlik, harorat,atmosfera yog‘inlarining yillik o‘zgarishi, mussonlar (mavsumiy shamollar)ning esishi va h.k. Litosferada yil davomida nurashvab oshqaekzogenjarayonlarningfaolligio‘zgaradi. Gidrosferada suvning harorati, sho‘rligi, zichligining yilliko‘zgarishi, baliqlarning mavsumiy migratsiyasi kabilar kuzatiladi. Fasliy ritmiklik tirik organizmlarda birmuncha aniq namoyon bo‘ladi.
Turli kengliklarda har xil miqdordagi fasllar ajratiladi.Ekvatorial kengli klarda yil bo‘yi issiq va nam, faqat bitta fasl hukmron.
Subekvatorial kengliklarda 2 ta fasl ajratiladi quruq va nam. Mo‘tadil kengliklarda yilning to‘rt fasli aniq ifodalangan – bahor, yoz, kuz va qish.Fasliy ritmiklikning sababi turli kengliklarda turlicha: quyi kengliklarda namlik bilan, mo‘tadil kenglikda quyosh radiatsiyasi faolligining o‘zgarishi bilan, qutbiy kengliklarda esa yorug‘lik bilan bog‘liq.
Sutkalik ritmiklik Yerning o‘z o‘qi atrofda aylanishi natijasida vujudga keladigan tun va kunning almashinishi bilan bog‘liq. Sutkalik ritmiklik barcha meteo elementlarning sutka davomida o‘zgarishida namoyon bo‘ladi; fotosintez faqat kunduzi, yorug‘das odir bo‘ladi. Inson ham "quyosh soati” bo‘yicha yashaydi: organizmning faolligi soat 2 dan 5 gacha va 12 dan 14 gacha pasayadi; bu paytda yurak urishi chastotasi sekinlashadi, xotira bo‘shashadi, tana harorati pasayadi.Ritmiklik geografik qobiq rivojlanishining muhim qonuniyatlaridan biri bo‘lib, ularni o‘rganish tabiiy hodisa va jarayonlarni prognoz qilishda muhim ahamiyatga ega.
XULOSA
Demak, geografik qobiq deganda atmosferaning quyi qatlamlari, litosferaning yuqori qismi, butun gidrosfera va biosferani o'z ichiga olgan, aloqada, o'zaro kirishda va o'zaro ta'sirda bo'lgan Yerning uzluksiz qobig'i tushunilishi kerak. Biz yana bir bor ta'kidlaymizki, geografik qobiq sayyoraviy (eng katta) tabiiy kompleksdir.Ko'pgina olimlar geografik qobiqning qalinligi o'rtacha 55 km deb hisoblashadi. Yerning kattaligi bilan solishtirganda, bu nozik plyonka.Geografik qobiq faqat unga xos bo'lgan eng muhim xususiyatlarga ega:
a)uning hayoti bor (tirik organizmlar);
b) undagi moddalar qattiq, suyuq va gazsimon holatda bo'ladi;
v) insoniyat jamiyati unda mavjud va rivojlanadi;
d) rivojlanishning umumiy qonuniyatlariga ega.
Geografik qobiqning ta'rifini berib, S.V. Kalesnik ta'kidlagan: 1) uning murakkabligi, 2) ko'p komponentli tabiat - tabiiy qobiq qismlardan iborat - er qobig'i, relef shakllari, suvlar, atmosfera, tuproq, tirik organizmlar (bakteriyalar, o'simliklar, hayvonlar, odamlar); 3) hajm. "Shell" uch o'lchovli tushunchadir. Shuni yodda tutish kerakki, geografik qobiq bir qator o'ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
U birinchi navbatda barcha tarkibiy qobiqlar - litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosferaga xos bo'lgan turli xil moddiy tarkibi va energiya turlari bilan ajralib turadi. Modda va energiyaning umumiy (global) aylanishlari orqali ular yaxlit moddiy tizimga birlashadi. Ushbu yagona tizimning rivojlanish qonuniyatlarini bilish hozirgi geografiya fanining eng muhim vazifalaridan biridir.Geografik konvert - bu organik moddalarning faol ishtirokida amalga oshiriladigan sayyora ichidagi (endogen) va tashqi (ekzogen) kosmik jarayonlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir maydoni.Geografik konvertning dinamikasi butunlay tashqi yadro va astenosfera zonasidagi erning ichki qismining energiyasiga va Quyosh energiyasiga bog'liq. Yer-Oy tizimining to'lqinli o'zaro ta'siri ham ma'lum rol o'ynaydi.Sayyora ichidagi jarayonlarning er yuzasiga proyeksiyasi va ularning quyosh radiatsiyasi bilan keyingi o'zaro ta'siri pirovardida yer qobig'ining yuqori qismi, relyef, gidrosfera, atmosfera va biosfera geografik qobig'ining asosiy tarkibiy qismlarining shakllanishida o'z aksini topadi. Geografik qobiqning hozirgi holati uning Yer sayyorasi paydo bo'lishi bilan boshlangan uzoq evolyutsiyasi natijasidir.Olimlar geografik qobiq rivojlanishining uch bosqichini aniqlaydilar: birinchi, eng uzun (taxminan 3 milliard yil) 3, eng oddiy organizmlarning mavjudligi bilan tavsiflangan; ikkinchi bosqich taxminan 600 million yil davom etgan va tirik organizmlarning yuqori shakllarining paydo bo'lishi bilan ajralib turadi; uchinchi bosqich - zamonaviy.
Bu taxminan 40 ming yil oldin boshlangan. Uning o'ziga xosligi shundaki, odamlar geografik qobiqning rivojlanishiga tobora ko'proq ta'sir qila boshladilar va, afsuski, salbiy (ozon qatlamini yo'q qilish va boshqalar).Geografik qobiq murakkab tarkibi va tuzilishi bilan ajralib turadi.Geografik qobiqning asosiy moddiy komponentlari - yer qobig'ini tashkil etuvchi tog' jinslari (shakli bilan - relyef), havo massalari, suv to'planishi, tuproq qoplami va biotsenozlar; qutb kengliklarida va baland tog'larda muz to'planishining roli katta. Asosiy energiya komponentlari tortishish energiyasi, sayyoraning ichki issiqligi, Quyoshning nurlanish energiyasi va kosmik nurlarning energiyasidir. Geografik qobiqning Yerning boshqa qobiqlaridan sifat jihatidan farqlari: geografik qobiq ham quruqlik, ham kosmik jarayonlar ta'sirida hosil bo'ladi; har xil turdagi erkin energiyaga juda boy; modda barcha yig'ilish holatlarida mavjud; moddalarning yig'ilish darajasi juda xilma-xildir - atomlar, ionlar, molekulalar orqali erkin elementar zarrachalardan kimyoviy birikmalar va eng murakkab biologik jismlargacha; Quyoshdan oqib chiqadigan issiqlik kontsentratsiyasi; insoniyat jamiyatining mavjudligi.