Bolalar jismoniy tarbiya nazaryasi va texnologiyalari

Yurak-tomir tizimi boshqa tizimlarga nisbatan oldinroq faollik ko‘rsata 
boshlaydi. Bola tug‘ulishda yurak-tomir tizimi ancha yetuk bo‘ladi. Bolalarda qon-
tomirlari kattalarnikiga qaraganda ancha kengroq. Shu munosabat bilan qon bosim 
kamroq, lekin u yurak qisqarish chastotasi bilan moslashib boradi. Yurak qisqarish 
ritmi oson buziladi. Yurak kuchlanishi ishdan tez charchaydi va tez o‘zgaruvchan 
faoliyatga birdan moslasha olmaydi. Kichkina bolalarda puls juda tez daqiqasiga 140-
160 marta uradi. Asta-sekin u kamayib boradi, 7 yoshga to‘lganda daqiqasiga 95-85 
zarbaga yetadi. Bularni hisobga olgan holda yurak mushaklarini, shuningdek butun 
tomirlar, jumladan, miya tomirini ham mustahkamlashga harakat qilish kerak. 
Yurakka qon oqishini kuchaytirib, uning qisqarish ritmini yaxshilash, birdan o‘zgarib 
qoluvchi jismoniy yuklanishga tezda moslashuv qobiliyatini rivojlantirish zarur. 
Nafas olish tizimi. Bolalarda yuqori nafas olish yo‘llari nisbatan tor, uning 
shilimshiq qobig‘i limfatik va qon tomirlariga boy, noqulay sharoitlarda shishib, 
nafas olishni keskin buzadi. O‘pka hujayralari juda nozik. Ko‘krak qafasining 
harakatchanligi cheklangan. Qovurg‘alarning gorizontal joylashuvi va nafas olish 
muskullari sust rivojlangan (chaqqaloq bolalar daqiqasiga 40-35 marta, 7 yoshlilar 
yesa 24-22 marta nafas oladilar). Sayoz nafas olishda o‘pkaning yaxshi havo 
almashtirib bo‘lmaydigan qismida havo turib qolishi ro‘y beradi. 
Ko‘rsatilgan xususiyatlarga bog‘liq holda ko‘krak qafasi chuqur nafas olishi, nafas 
olish ritmini muqarrar yetishi, o‘pkaning hayotiy sig‘imini oshirish zarur bo‘lib 
qoladi. Undan tashqari bolalarni burin orqali nafas olishga o‘rgatish zarur. Burun 
orqali nafas olganda havo maxsus asbob nuqtalariga ta‘sir yetadi, natijada nafas olish 
markazi qo‘zg‘alishi yaxshilanadi, chuqurroq nafas olinadi. Og‘iz orqali nafas 
olganda sovuq havo nafas olishning shilimshiq qobig‘i (mindalin)ga ta‘sir yetib, 
uning kasallanishi, natijada organizmga og‘riq beruvchi bakteriyalar tushishi 
mumkin. Agar bola burin orqali nafas olsa, shilimshiq qobiqdagi qilchalar xavodagi 
changni ushlab qoladi, shunday qilib havo tozalanadi. Bolalarda, ayniqsa yosh 
bolalarda ovqat hazm qilish organlari yetarlicha rivojlanmagan. Muskul qobig‘ining 
kuchsizligi natijasida ichak harakat faoliyati kichkina va tez buziladi. Ichakning tekis 
muskul to‘qimalarini mustahkamlash, uning to‘g‘ri ishlashini ta‘minlash zarur.Teri 
ichki organlarini va to‘qimalarni ularga mikroorganizlar kirishidan saqlaydi va ter 
chiqarish organi hisoblanadi, issiqni boshqarish va nafas olishda qatnashadi. Bolalar 

---

terisi juda nozik va tez yaralanadi. Shu munosabat bilan bola terisini jarohatlanishdan 
saqlash va uning (issiq almashinuvchi va himoyachi) funksiyasini to‘g‘ri 
rivojlantirishga imkon berish zarur.Bola tug‘ilishda uning asab tizimi o‘zining bir 
qancha funksiyalarini bajarishga tayyor yemas. Vegitativ asab tizimi ancha 
rivojlangan. Bolalar ko‘zg‘alish va tormozlanish uchun tekis bo‘lmagan jarayonlari, 
kam harakatchanlik tormozlanish ishga ko‘ra qo‘zg‘alish yuqoriroq yekanligiga 
hosdir. 
Shu 
munosabat 
bilan 
maktabgacha 
yoshda 
asab 
jarayonini 
takomillashtirishga, faol tormozlanishini, shuningdek harakat analizatorlari, sezgi 
organlarini rivojlantirishga imkon berish zarur. Maktabgacha yoshdagi o‘quvchilarda 
issiqni boshqarish kam rivojlangan bo‘lgani uchun organizmni tashqi muhitni 
noqulay sharoitlarga (suv, havoning past va harorati, quyosh nuri ta‘siriga), ya‘ni 
chiniqishini tavsiya yetadi. O‘zbekiston o‘quvchi yoshlarni tarbiya konsepsiyasida 
ko‘rsatilganiga ko‘ra maktabgacha tarbiya maqsadi bolani shaxs sifatida oyoqqa 
turg‘azishdir, oldindan tuzilgan dasturga asosan qayta qurish yemas. Jamoa 
maktabgacha tarbiya tizimi oilaviy tarbiya bilan bog‘liq holda olib borilganidagina, 
uni to‘ldiruvchi bo‘lgandagina, oiladan ajratilmagan holdagina bolalarga yordam 
berish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda etnik va 
etnopsixologik xususiyatlarni hisobga olish zarur. Bolaning psixik va shaxsiy 
rivojlanishida oiladagi tarbiya o‘zining ahamiyati jihatidan yuqori bo‘lishi kerak. 
Oilada bola birinchi marta o‘z halqining madaniyati va turmushi bilan to‘qnashadi, 
milliy odatlarini o‘zlashtira boradi. Oiladagi tarbiya bola himoyasini amalga oshiradi, 
va jismoniy va hissiy qulayliklar yaratadi. Shu narsani ta‘kidlash kerakki, 
umumittifoq dasturi O‘zbekiston sharoitida oqlanmadi. Mintaљa xususiyati 
(jug‘rofiyasi, yil fasllarining davomiyligi), jismoniy tarbiya tizimiga original 
yondashishni talab etadi, uning muvaffaqiyati bo‘lishiga o‘quvchining psixologiyasi 
va sog‘ligi ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Iqlim sharoiti o‘quvchilar faoliyatining ko‘p 
qismini ochiq havoda tashkil yetishga imkoniyat yaratadi (bunga hamma amaliy 
mashg‘ulotlar kiradi). 
O‘quvchilar faoliyatini mumkin qadar tabiiy shakllarga yaqinlashtirish bolaning 
harakatga bo‘lgan talabini hisobga olishdir. O‘quvchining o‘z kuchiga qarab ishga 
jalb yetish har doim ham yemosional hissiyotini hosil qiladi hamda faollikdagi 
bolalar talabini amalga oshiradi. Tarbiya muassasalarida yoshlikdan boshlab sog‘liqni 
saqlashni odatga kirita borish kerak. Bolani sog‘lom, chaqqon, mard, kuchli bo‘lishi 
kun tartibiga rioya qilish, harakatli halq o‘yinlarini sevib bajarishi uchun sharoit 
yaratish kerakki, unda irodalilikni namoyon yetishga, jismoniy va psixologik 
xarakterdagi qiyinchilikni yengishga intilish zarur. Bunda qiz va o‘g‘il bolalarni 
jismoniy tarbiya asosida kelajakdagi qiz va yigitlarning sifatlarini tarbiyalab, o‘ziga 
hos xususiyatlarni hisobga olish zarur. Juda kichik yoshdan boshlab bolalarda sog‘liq 
uchun zarur ko‘nikmalarni shakllantirib borish darkor. Gigiyenik tarbiyalarda 
kelajakdagi sog‘lom turmush kechishi uchun qo‘yilgan yo‘riqlarni shakllantirish 
uchun zarur bo‘lgan ozodalik madaniyati asosdir.Gigiyenik va jismoniy salomatlik 
ko‘p jihatdan sog‘liqni saqlash va halq ta‘limining birgalikda olib boriladigan 

---

ishlariga bog‘liqdir. Yuqorida aytilganlarni hisobga olib O‘zbekiston Davlat jismoniy 
tarbiya oliygohi ilmiy-metodik laboratoriyasi Farzandingiz sog‘lom bo‘lishini 
istasangiz deb nomlangan, 3-6 yoshli bolalarga mo‘lljalangan, oilada o‘tkaziladigan 
jismoniy mashqlar qo‘shimcha mashg‘ulotlari haqida metodik tavsiyanomalar 
shuningdek, bolalarda jismoniy madaniyat va sport, mustaqillikni tarbiyalash 
sohasidagi bilimlarni shakllantirish bo‘yicha o‘quv qo‘llanmasini ishlab chiqdilar. 
2. Ta‟limiy vazifalari – o‘quvchilarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta‘limiy 
vazifalarni: harakat ko‘nikmalarini va malakani shakllantirish, jismoniy sifatlarni 
rivojlantirish, to‘g‘ri qaddi-qomat, gigiyena qo‘nikmalarini singdirib borish, maxsus 
bilimlarni yegallash, mustaqillik ko‘nikmasini singdirish kabilarni ham hal etib 
borish zarur.Ko‘pgina harakatlar (emaklab yurish, yurish, yugurish, velosoped uchish 
va boshqalar) oddiy hayotda bolalar tomonidan ko‘p foydalaniladi, bu yesa atrof-
muhit bilan aloqani yengillashtiradi va uni bilish imkonini beradi. Yemaklay 
boshlagan bolaning o‘zi uni qiziqtirayotgan buyum oldiga kelib kuzata boshlaydi. 
Velosipedda uchuvchi bola havoni, suzishni biluvchi bola yesa suv hossalarini yaxshi 
bilib oladilar. Mustahkam harakat ko‘nikma va malakalari jismoniy kuchni tejashga 
imkon beradi. Chunki u oson, kuchlanish katta bo‘lmagan holda bajaradi hamda 
mashq bajarishga asab-mushak energiyasini kam sarflaydi. 
Mustahkam shakllangan harakat malaka va ko‘nikmalaridan foydalanish harakat 
jarayonida, ayniqsa o‘yin faoliyatida ko‘nikmagan holatlarda vujudga keladigan 
vazifalarni tushunib olishga imkon beradi. Masalan: yugurib kelib uzunlikka 
sakrashni o‘rganib olgan bola Fovurdagi Bo‘ri o‘yinida chuqur ustida qanday sakrash 
haqida o‘ylamasdan, balki Bo‘ridan qanday qutilish kerakligini o‘ylaydi. 
7 yoshgacha bolalarda shakllanib olingan harakat malaka va ko‘nikmalari 
maktabda uni takomillishtirib borish uchun fundament bo‘ladi, murakkabroq 
harakatlarni egallashni yengillashtiradi va kelajakda sport sohasida yuqoriroq natijaga 
yerishishga imkon beradi. 
O‘quvchilarda shakllantirib borish zarur bo‘lgan harakat malaka va ko‘nikmalarni 
hajmi barcha jismoniy tarbiya dasturida berilgan, lekin u tarbiya muassasalaridagi 
sharoit, bolalarning tayyorgarligiga, tarbiyachilar tajribalari va bilimlarini hisobga 
olib kengaytirilishi mumkin. Erta yoshdan boshlab bolalarda jimoniy sifatlarni 
(chaqqonlik, tezkorlik, yegiluvchanlik, kuch, chidamlilik, harakat koordinatsiyasi, 
ko‘z bilan chamalash va shu kabi) rivojlantirib borish zarur. Agar bolada u yoki bu 
asosiy jismoniy sifatlar u yoki bu darajada rivojlanmagan bo‘lsa, u hatto oddiy 
mashqlar ham bajara olmas yedi. O‘quvchilarda o‘tirgan, turgan va yugurgan vaqtda 
tanani to‘g‘ri shakllantirib borish juda muhimdir. To‘g‘ri qaddi-qomat butun ichki 
organlar va o‘quvchi organizmi tizimining bir me‘yordagi faoliyati uchun katta 
ahamiyatga ega. 
Muassasa va oilada shaxsiy va jamoa gigiyenasi malaka va odatlarini (qo‘llarni 
yuvish, jismoniy mashqlarni bajarishdan oldin zarur xonaga borish, tana, kiyim, oyoq 
kiyim, o‘yinchoq, jihozlar, xona va h.k. tozaligi haqida g‘amho‘rlik qilish) singdirib 
borishga katta e‘tibor berish zarur. Yoshlarning sog‘ligi ko‘p jihatdan shularga ham 

---

bog‘liq. O‘quvchilar uchun qulay tilda jismoniy tarbiya bilan bog‘liq bilimlarni 
(mashg‘ulotlar foydasi, mohiyatini, jismoniy shakllar va jismoniy tarbiya sifatlarini 
ahamiyati va h.k.) berish va singdirib borish muhimdir. O‘quvchi tana qismlarining 
nomlarini, harakat yo‘nalishlarini (yuqori, pastga, oldinga, o‘ngga, chapga), 
jihozlarining nomlarini bilishlari zarur. 
3. Tarbiyaviy vazifalar - erta yoshdan boshlab bolalarda kun tartibiga qat‘iy rioya 
qilish odatini,
, nafosat, mehnat tarbiyasini amalga oshirish uchun ko‘pgina imkoniyatlar mavjud. 
kundalik jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish odatlarini tarbiyalash muassasalarda 
va uyda bu mashqlar bilan mustaqil shug‘ullanish ko‘nikmasini rivojlantirib borish 
zarur. Bolalarning o‘z tengdoshlari va kichkintoylar bilan jismoniy mashqlarni, shu 
jumladan, harakatli o‘yinlarni tashkil yetish va o‘tkazishni o‘rgatib borish muhimdir. 
Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy 
Jismoniy mashqlar mashg‘ulotlari to‘g‘ri tashkil yetilganda ijobiy xususiyatlarini 
(tashkilotchilikni, intizomlikni, mustaqillikni, faollikni) tarbiyalash uchun, axloqiy 
sifatlarni (rostgo‘ylik, adolatlilik, dњstlik hissi, o‘zaro yordam, jamoada 
shug‘ullanish malakasi, jihozlariga yaxshi munosabat, topshiriqni bajarishga 
javobgarli), 
shuningdek, 
irodaviy 
sifatlarni 
(mardlik, 
hal 
qiluvchanlik, 
qiyinchiliklarni yegnishda qat‘iylik, o‘z kuchiga ishonish, chidamlilik va boshqalar) 
namoyon yetishda qulay sharoitlar yaratiladi. Yaxshi qo‘yilgan jismoniy tarbiya ko‘p 
jihatdan o‘quvchilarni aqliy rivojlanishiga, nutqini rivojlantirishga imkon beradi. 
Jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarida bolalarda hamma psixik jarayonlar (qabul 
qilish, fikrlash, yeslab qolish, tasavvur yetish va h.k), shuningdek, fikrlash jarayonlari 
(kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish va h.k.) rivojlanib boradi. 
O‘quvchilar o‘zlari egallagan bilimlari va ko‘nikmalarini faoliyati, mustaqillik, fikr 
yurituvchanlik, topqirliklarini namoyon etgan holda ijodiy foydalana olishlariga 
intilishlari zarur.Jismoniy tarbiya nafosat tarbiyasini amalga oshirishga imkon beradi. 
Jismoniy mashqlarni bajarish vaqtid a go‘zallikni, qaddi-qomatni, harakat ifodasini, 
kiyim, jismoniy tarbiya jihozlarini, atrof-muxit holatini qabul qilishga, sezish, 
tushunish va to‘g‘ri baholash qobiliyatini rivojlantirish, nafis intizomga intilish, 
harakat va so‘zlarda uchrab qoladigan qo‘pol holatga qarshi kurashni rivojlantirish 
zarur. 
Jismoniy tarbiya jarayonida mehnatga tayyorlash amalga oshiriladi: bolalarda 
sog‘liq mustahkamlanadi, harakat ko‘nikmalari shakllanadi, mehnat uchun zarur 
jismoniy sifatlar, harakat ko‘nikmalarini va mehnat jarayonlarini tezda yegallash 
qobiliyati rivojlanadi. Undan tashqari, xona va maydonni jihozlash (sakrash uchun 
qumli chuqurchalarni qurush va h.k.) bilan sport jihozlarini tayyorlash va tiklash, 
(irg‘itish uchun haltachalar tikish, irg‘itish uchun nishonlar tayyorlash va h.k.) bilan 
ularni tozalikda saqlash (bolalar gimnastik devor, to‘plar, tayyoqchalar, gardishlar, 
velosipedlar, gimnastik tushaklar va h.k. changini artishlari) bilan bog‘langan holda 
mehnat ko‘nikmalarini yegallaydilar, bolalarda kattalar mehnatiga hurmat 
xususiyatlari oshib boradi. 

---