Бөлүм Экономикалык негизи, негизги каражаттардын мазмуну жана эсепке алуу

Негизги каражаттарды оңдоону эсепке алуу
Оңдоо, техникалык тейлөө же өркүндөтүү сыяктуу негизги каражаттарды сатып алгандан кийин пайда болгон чыгымдар төмөнкү жолдордун бири менен эске алынат:
1. Чыгаша катары таанылган.
2. Капиталдаштырылган.
3. Топтолгон эскирүүнү азайтуу катары таанылат.
Негизги каражаттардын ремонту утурумдук ремонтко жана капиталдык ремонтко бөлүнөт.
Учурдагы оңдоо объектинин иштешин камсыз кылууга арналган. Оңдоо чыгымдары учурдагы чыгымдарга – отчеттук мезгилдин чыгымдарына тиешелүү.
Капиталдык оңдоо кыйла татаал. Бул болжолдуу куткаруу наркына же негизги каражаттардын иштөө мөөнөтүнө таасир этет. Капиталдык ремонтко кеткен чыгымдар, адатта, "топтолгон эскирүү" эсебинин дебети боюнча чагылдырылат. "Топтолгон эскирүү" эсеби боюнча сумманын азайышынын натыйжасында объекттин калдык наркы капиталдык ремонттун суммасына көбөйтүлөт. Демек, амортизация пайдалуу кызматтын жаңы мөөнөтүнүн ичинде объекттин жаңы калдык наркына чегерилиши керек.
Негизги каражаттарды оңдоого кеткен чыгымдар материалдык баалуулуктарды берүү операцияларын эсепке алуу, эмгек акыны эсептөө, капиталдык оңдоо боюнча аткарылган иштер үчүн берүүчүлөргө карыздарды эсептөө ж.б. боюнча тиешелүү баштапкы документтерде чагылдырылат. План негизги каражаттардын түрлөрү боюнча түзүлөт: имараттар, курулмалар, жабдуулар, инвентарь ж. б. Буга чейин оңдоп-түзөөгө тийиш болгон конкреттүү объекттерди аныктоо, оңдоо иштеринин көлөмүн аныктоо, айрым объектилер жана ишкана боюнча ремонттун сметалык-техникалык документтерди даярдоо боюнча сметалык наркын эсептөө менен байланышкан чоң иштер жүрүп жатат.
Сметалык-техникалык документтер оңдоого жаткан объекттерди техникалык кароо актыларынын негизинде түзүлөт. Аларда ар бир демонтаждалган конструкциянын материалдарынын жана деталдарынын жарактуулук пайызы көрсөтүлөт. Смета боюнча оңдоо иштеринин наркын колдонуудагы ченемдерге, бааларга, тарифтерге жана прейскуранттардын жана калькуляциялардын бааларына жараша аныктайт. Сметага ылайык, Ишкананын негизги каражаттарын оңдоо боюнча пландуу нарк эсептелет, ал негизги конструкциялардын жана тетиктердин материалдарынын наркынан, өндүрүш жумушчуларынын эмгек акысынан, жабдууларды күтүү жана эксплуатациялоо боюнча чыгымдардан, жалпы техникалык жана жалпы техникалык чыгымдардан турат. Негизги каражаттарды кварталдык жана жылдык оңдоо пландарынын негизинде көптөгөн ишканалар бир айлык ыкчам оңдоо пландарын түзүшөт. Аларда ар бир оңдолуучу объект боюнча негизги каражаттар минималдуу токтоп турганда алардын аткарылышын эске алуу менен оңдоо иштеринин мөөнөттөрү каралат. Оңдоо боюнча пландар продукцияны чыгаруу, жумуштарды жана кызматтарды көрсөтүү планы оңдоо иштерине таасир этпеши үчүн өндүрүштүк план менен тыгыз байланышта болушу керек.
Оңдоо иштери аяктагандан кийин объекттер оңдолгон, реконструкцияланган жана модернизацияланган объекттерди кабыл алуу-өткөрүү актысы боюнча кабыл алынат. Акт баштапкы документтердин типтүү ведомстволор аралык формаларын колдонуу боюнча көрсөтмөлөргө ылайык таризделет. Мында иштин көлөмүнүн туура аткарылышына, эмгекке акы төлөө боюнча бааларды жана материалдарды чыгымдоо ченемдерин колдонууга негизделген кылдат контроль жүргүзүлүүгө тийиш.
Ишкананын оңдоо фонд негизги каражаттардын наркын жана чыгымдардын бекитилген ченемдерин эске алуу менен аныкталат. Чыгымдардын нормативдерин иштеп чыгууда алар пландаштырылган мезгилдин шарттарында аларды эксплуатациялык даярдыкта кармап туруу үчүн ишкананын балансында турган негизги фонддорду оңдоонун бардык түрлөрүн ишке ашырууга багытталган жылдык каражаттардын (материалдык, эмгектик, финансылык) максималдуу өлчөмүн аныктоого тийиш экендигинен келип чыгат.
Негизги фонддорду оңдоого сарптоолордун ченемдери негизги иштин өндүрүштүк негизги фонддору, негизги иштин балансында турган иштин башка түрлөрүнүн өндүрүштүк негизги каражаттары жана өндүрүштүк эмес негизги каражаттар боюнча жылдык орточо баланстык нарктан пайыздар менен белгиленет.
Чыгымдардын нормативдерин аныктоодо тармактардын жана иштин түрлөрүнүн негизги фондуларын техникалык тейлөөгө сарптоолор эсепке алынган, анда алардын өзүнчө эсеби (автотранспортто, турак жай чарбада ж.б.) эсепке алынат. ишкананын оңдоо фонду негизги топтор боюнча бекитилген оңдоо чыгымдарынын ченемдерине негизги фонддордун жылдык орточо наркын көбөйтүү жолу менен аныкталат. Ушундай жол менен эсептелген оңдоо фондуна чегерүүлөрдүн суммасы продукцияны өндүрүүнүн чыгымдарына, аткарылган жумуштарга жана кызмат көрсөтүүлөргө, жүгүртүү чыгымдарына кошулат. Мында запаста (Кампадагы резервде) турган жана консервациялоого которулган жабдуулар жана транспорт каражаттары оңдоо фондун аныктоо үчүн негизги фонддордун жылдык орточо наркын эсептөөдө эсепке алынбагандыгын эске алуу керек.
Ремонттоо фондуна чегерүүлөр жана аларды өндүрүштүн жана жүгүртүүнүн чыгымдарына киргизүү негизги фонддордун иш жүзүндөгү мөөнөтүнүн ичинде жүргүзүлөт. Ишкананын оңдоо фондунун каражаттары банк мекемелериндеги эсептешүү эсептеринде сакталат. Оңдоо фондунун каражаттарын ишканалардын ортосунда кайра бөлүштүрүүгө жол берилбейт. Оңдоо фондунун каражаттары ишканалар тарабынан ремонттун бардык түрлөрүн жүргүзүү пландарына ылайык түздөн-түз арналышы боюнча өз алдынча чыгымдалат. Белгиленгендей, ижарага алынган негизги каражаттарды оңдоо боюнча чыгымдар ижарага берүүчүнүн же ижарачынын каражаттарынын эсебинен жүргүзүлөт, бул өз кезегинде келишимдер менен шартталууга тийиш. Эгерде ижарага берүүчү менен ижарачынын ортосунда түзүлгөн келишимдин шарттары боюнча негизги каражаттарды күндөлүк, орточо жана капиталдык оңдоо ижарачы тарабынан жүргүзүлсө, анда ижара акысынын суммасына ижарага берилген негизги каражаттарга тиешелүү оңдоо фондуна чегерүүлөр киргизилбеши керек. Жогоруда көрсөтүлгөн тартипте ремонттоо корунун түзүү аналитикалык эсепке алуу беренелери боюнча өндүрүштүн жана жүгүртүүнүн чыгымдарды эсепке алуу боюнча дебет эсептери менен корреспонденцияда ремонттоо эсебинин кредити боюнча эсепке алууда чагылдырылат.
Негизги каражаттардын ремонттон өз убагында алынышын контролдоо максатында ремонттолуучу объекттердин бухгалтерияда сакталган инвентардык карточкалары картотекада "оңдоодогу негизги каражаттар"бөлүмүнө коюлат. Объекттердин мүнөздөмөсүндө жүргүзүлгөн оңдоолор жана өзгөртүүлөр жөнүндө инвентардык карточкаларга тиешелүү жазуулар жазылат. Айдын аягында кабыл алынган оңдолгон объекттердин инвентардык карточкалары картотеканын "оңдоодогу негизги каражаттар" бөлүмүнөн анын тиешелүү бөлүмүнө жылдырылат.
Бухгалтердик эсепте объекттик инвентардык карточкалар боюнча карточкалар же ведомосттор колдонулган негизги каражаттардын кыймылынын эсебин автоматташтыруунун шарттарында көрсөткүчтөрдүн курамы, аларды түзүүнүн Фура жана тартиби пландаштыруу, эсепке алуу жана продукциянын өздүк наркын калькуляциялоо боюнча тармактык нускамалар менен белгиленет.
Чарбалык жана подряддык ыкма менен ремонт жүргүзгөн ишканалар. мындай бүткөрүлгөн иштер боюнча иш жүзүндөгү чыгымдар "сатуу" эсеби аркылуу "негизги каражаттарды оңдоо"эсебине чегерилет. Подряддык ыкмада негизги каражаттарды капиталдык оңдоо боюнча операцияларды эсепке алуу маңызы боюнча оңдоо иштерин жүргүзгөн уюм менен заказчынын ортосундагы эсептешүү операцияларын туюндурат. Имараттарды, курулмаларды демонтаждоодо алынган жана подрядчынын ишин аткаргандыгы үчүн эсептөөдө эсепке алынуучу материалдык баалуулуктар. Объектти оңдоо аяктагандан жана аны белгиленген тартипте кабыл алгандан кийин оңдоого кеткен иш жүзүндөгү сарптоолор каржылоо булагынын эсебинен "негизги каражаттар" эсебинин кредитинен б.а. амортизациялык фонддун эсебинин дебетине алып салынат. Ижарага алынган негизги каражаттарды оңдоого кеткен чыгымдарды эсепке алууда өзгөчө тартип колдонулат.
Ижара келишиминин шарттарына жараша ушул негизги каражаттарды оңдоо ижарага берүүчүнүн же ижарачынын каражаттарынын эсебинен жүргүзүлүшү мүмкүн. Ижарага берүүчүнүн өзүнүн оңдоо фондунун ижарага берилген негизги каражаттарын оңдоого кеткен чыгымдары ижарага берилбеген негизги каражаттарды оңдоо сыяктуу эле, б.а. жогоруда белгиленген тартипте эсепке алынат. Ижарачы келишимдин шарттарына ылайык ижарага алынган негизги каражаттарды оңдой алат. Негизги каражаттарды оңдоого боло турган чыгымдар ижара келишиминде каралган негизги каражаттарды оңдоонун сметалык наркына жараша ар кандай үлүштөр менен ай сайын резервдештирилүүгө тийиш. Чегерүүлөрдүн тиешелүү суммасы ижарачы тарабынан өндүрүштүн же жүгүртүүнүн чыгымдарына кошулат. "башка чыгымдар" эсептери. Ремонттоо боюнча келечектеги мезгилдердин чыгымдары ушул максатта түзүлгөн резервдин чегинде алдыдагы чыгымдардын жана төлөмдөрдүн резервинин эсебине ай сайын алынып салынат. Эгерде келишимдин шарттары боюнча негизги каражаттарды оңдоо ижарага берүүчүнүн каражаттарынын эсебинен ишке ашырылса, анда келечектеги мезгилдердин чыгымдары да ай сайын ар кандай дебиторлор жана кредиторлор менен эсептешүүлөрдүн эсебине, бирок эсептелген ижара акысынын суммасынын чегинде эсептен чыгарылат. Ижарачынын маалыматтары боюнча ижарага берүүчүнүн ижарага берилген негизги каражаттардын эсебинен жүргүзүлгөн бүткөрүлгөн ремонт боюнча чыгымдарды ижарага берүүчү эсептен чыгарганда төмөнкүдөй жазуу жазылат: амортизациялык эсептин эсеби дебеттелет жана "товарлар жана кызмат көрсөтүүлөр үчүн төлөөгө каралган эсеп"эсеби кредиттелет. Ремонттоо каражаттарын эсепке алуу боюнча кээ бир өзгөчөлүктөрү ижарачылардын уюмдары бар. Негизги каражаттар ижарага берүүчү тарабынан ижарачынын уюмунун балансына өткөрүлүп берилгендигине байланыштуу, оңдоо фондуна чегерүүлөрдүн негизги каражаттарын толук калыбына келтирүү үчүн амортизациялык чегерүүлөр бөлүгүндөгү ижара акысы ижарага берүүчүнүн негизги каражаттарды кайра өндүрүүгө катышуу деңгээлине жараша үлүштө өндүрүштүн чыгымдарына кошулбайт. Толук калыбына келтирүүгө амортизациялык чегерүүлөр, ошондой эле ижарачынын уюмунун карамагында калган оңдоо фондуна чегерүүлөр жалпы белгиленген тартипте өндүрүш чыгымдарына кошулат.