Book · November 016 citations reads 185 author

Техника кураллары атамалары
Илим хэм техниканьщ рауажланыуы адамлардьщ турмыс 
дэрежесиниц 
жак;сыланыуына, 
кунделикли 
турмысында 
колланылатугын зэрурли буйымларга талаптыц кушейиуине алый 
келди. Техника кураллары атамалары каракалпак тилине соцгы 
дэуирлерде кирип келди.
Телевизор 
-
телестудиядан 
жеткерип 
берилетугын 
телесигналларды суурет хэм хауаз тэризинде 
кабыллап 
керсететугын хэм еситтиретугын аппарат. Сигнал, хауаз сыяклы 
хабарларды белгили бир аралыкка электромагнит толкынлары 
жэрдеминде сымсыз жеткерип бериуши хэм кабыллаушы 
эсбаплардьщ бири радио болып табылады.
Патефон 
- граммофон пластинкасына жазып алынган 
дауысты кайта еситтириу ушын хызмст кылатугын аппарат.
Магнитофон -  хауазды электромагнит жэрдеми менен 
жазып алатугын хэм еситтиретугын эсбап, аппарат.
Булардан баска да ДВД, дискет, кассета, видеокассета, 
компьютер хэм т.б. буйымлар аркалы сырткы ортальщта болып 
атырган хэр кыйлы хабарларды алыу, киноларды кериу 
имканияты бар.
Техника куралларынан бири - бул телефон. Телефон узактан 
турып сейлесиуге, хауазды ямаса сезди белгили бир аралыкка 
жеткериуге хызмет кылатугын электр байланые аппараты болып 
табылады.
Уй турмысында уакытты билдириуде саат колланылады. 
Саат -  
бир кун хэм бир тун аралыгындагы уакытты 
корсететугын эсбап, механизм. Оныц кол саат, дийуал саат, 
отырма саат хэм т.б. турлери болады.
Бул топарга киретугын уй буйымлары XX эсирдиц 
орталарынан баслап кунделикли турмысымызда кец колланыла 
баслады.
Жак;тыландырыу буйымлары атамалары
Бул топарга шыра, шам, лампа, лампочка, абажур, люстра, 
светильник, фонарь, фонарик киреди. 
Шыра -  тунде жакты
бериу ушын колланылатугын эсбап. Шыраньщ каракалпак
20
тилинде аспа шыра (темирден исленген, бауынан жайдыц 
кэлеген белмесиниц тебесине асып коятугын шыра), шутик 
шыра (моржасыз кишкене шыра), mac шыра (тастан исленген 
шыра) сыяклы турлери ушырасады.
Н.Тлеубергенова каракалпак халкыньщ тарийхына арналган 
изертлеуинде XIX эсирдиц акыры XX эсирдиц басларында май 
менен 
ислейтугын 
ылайдан 
исленген 
шыралардан 
пайдаланганлыгын айтады. Оларды иске косыу ушын бальщтыц 
хэм есимлик майларынан, соцынан 
керосиннен пайдаланган. 
Шыралардыц узынлыгы 20-25 см, бийиклиги 8-10 см, ени 4-5 см, 
терецлиги 5-6 см болган. Оныц бир тэрепине май жэрдеминде 
ислететугын пиликлерди орнаткан. Пилик хызметинде пахтаныц 
жиплеринен пайдаланган. 
Шыралардыц хэр кыйлы турлери 
ушыраскан.1
Шыралар шамга Караганда эдеуир колайлырак болады. 
Мэселен, жактылык моржаныц ишинде болганльщтан тез ешип 
Калмайды, яки болмаса шыраныц пилигине карай жактылыкгы 
кушейтиуге, пэсейтиуге болады. Шыра созиниц катнасында 
тилимизде шырасын сондирди «шацарагы жок болды», шырасып 
жагып отырды «шацарак болды» сыяклы сез дизбеклери 
колланылады. Каракалпак тилинде шыра сезиниц катнасында 
жасалган накыл-макаллар да ушырасады: Шыраныц жактысы 
астына туспес, залымныц кэдири хеш кимге етпес; Шырада 
майыц болмаса, пилик оган не дэркар хэм т.б.
Шам - кататугын майдан ортасына пилик салып исленген 
шыра. Ал лампа -  жарык тусириу ушын арналган шыра. Оныц 
керосин менен ислейтугын лампа, май менен ислейтугын лампа, 
люминесцентли лампа, электр тогы менен ислейтугын лампа, 
кварцлы лампа хэм т.б. турлери болады.
Лампочка — 
электр тогы менен жакты таркататугын, 
этирапы шарга уксаган шийшеден исленген эсбап, электр 
шырасы. Люстра - бир неше лампочка орнатылган, потолокка 
асып коятугын жактыландырыу эсбабы.
1 Тлеубергепова Н А . Традиционное жилищ е каракалпаков XIX начала XX веков: А втореферат кандидатской 
диссертации. Нукус, 1996, 98-бет.
21

---

Светильник электр тогы жэрдеминде жактыльщ беретугын 
эсбап, лампа. Русша светильник сези аудармага зэрур емес, ол 
х,эзирги каракалпак тилинде солай айтыу хэм жазыу формасында 
туракласкан.
Фонарь - жарыкландырыушы белеги шар, кутыша хэм 
баска формалардагы шийше ямаса жука материал менен оралган 
жактыландырыушы эсбап.