Book · November 016 citations reads 185 author

Цоспа турдеги атамалар
Каракалпак тилиндеги уй буйымлары атамаларында жекке 
сезлерге 
Караганда, коспа турдеги терминлер бир канша 
салмаклы 
орынды 
ийелейди. 
Теменде 
биз 
олардыц 
айырымларына айрьщша токтап етемиз.
«Атльщ х,эм атлык» тури. Х,ЭЗИРГИ тилде 
колланылып 
киятырган уй буйымлары атамаларыньщ басым кепшилигин 
курама атлыклар курайды. Мэселен, дасмал цабац, цол машын, 
айран цабац, гиэнгил цабац хэм т.б.
Уй буйымлары атамаларыньщ курама болып колланылыу 
жагдайлары хэр кыйлы. 
Олар предметтиц 
тур-тусине, 
формасына, келип шыгыу орнына, аткаратугын хызметине х;эм 
т.б. езгешеликлерине карай пайда болыуы мумкин. Мысалы, аяц 
машын, цол машын, ийин агаш х,эм тагы баска да уй буйымлары 
атамалары инсанныц 
олардан 
пайдаланыу езиншелигине 
байланыслы келип шыккан.
Предметтиц исленген орнын билдиреди: япон магнитофоны, 
итальян мебели х,эм т.б.;
31

---

Предметтиц исленген материалын билдиреди: зерен цасыц, 
пэр кепирен, пэр твсек, mac табац, жекен пилик, пвлат пышац, 
темир печь, шайы кврпе хэм т.б.;
Предметтиц аткаратугын хызметин билдиреди: айран цабац, 
ауыз цабац, цазан пышац, цант цайшы, май цабац хэм т.б.
Коспа сез компонентлери тураклы болып, олар кебинесе 
аныкдаушы х,эм аныкданыушы кэсийетке ийе болады: тис 
щетка, кийим щетка сузбе цалта хэм т.б.
«Келбетлик хэм атлык» тури. КаРакалпак тилиндеги 
уй 
буйымлары 
атамалары курамында 
биринши компоненти 
келбетликлер болып келген коспа атамалар кец колланылады. 
«Келбетлик хэм атльщ» модели еки турге болинеди: 1) «Сапалык 
келбетлик хэм атлык» тури хэм 2) «Катнаслык келбетлик хэм 
атлык» тури.
а) «Сапалык келбетлик хэм атльщ» тури. Бул типтеги курама 
туриндеги атамалар каракалпак 
тилиниц терминологиясында 
салмаклы орынды ийелейди. Бирак бул керинис каракалпак 
тилиниц барльщ терминологиялык системасында да 
бирдей 
болмайды. Курама сездиц бул тури айырым терминологиялык 
системаларда 
жийи 
ушырасса, 
айырымларында 
енимсиз 
колланылыуы мумкин. Биринши компонент сыпатында сапалык 
келбетликлер катнаслык 
кслбстликлергс 
салыстырганда 
кебирек колланылады: ац басцур, цызыл баскур, цара куман, цара 
цазан х,эм т.б.
э) 
«Катнаслык келбетлик хэм атльщ» тури. Бунда биринши 
сыцары сыпатында 
хэр кыйлы 
соз жасаушы 
аффикслер 
жэрдеминде 
жасалган келбетликлер колланылады. Томенде 
олардыц биринши сынарын деретиуде айырым аффикслерге 
токтаймыз:
-лы//-ли аффикси. Бул аффикс предметте кандай да бир 
белгиниц бар екенлигин билдиреди. Каракалпак тилиндеги уй 
буйымлары атамаларында -лы//-ли аффикси буйымларда кандай 
да бир белгиниц бар екенлигин, соган ийе болыуды билдиреди: 
ушмуйешли егеу, сырлы табац, сырлы шелек, гулли гилем хэм 
т.б.
-ма//-ме аффикси хэзирги каракалпак тилинде, тийкарынан, 
атлык хэм келбетлик жасайды. Каракалпак тилинде 
-ма//-ме
аффиксли курама атамалар хэр кыйлы буйым атамаларын 
билдиреди: Мысалы: аспа шыра, аспа шийдек, баспа гилем, баспа 
шайнек, цацпа алаша, цуйма кесе хэм т.б.
-ы, -и аффикси предметтиц белгили бир халыкка ямаса 
миллетке тийисли белгисин билдиреди. Мысалы: туркмени 
гилем, туркмени кийиз хэм т.б.
Еки сездиц биригиуиниц нэтийжесинде пайда болган 
атамалар: сууцабац, астацта, хантацта, келсап, ийтаяц, елгезер, 
цусгезлик, телеэкран, видеомагнитвфвн хэм т.б.
Еки сездиц жупласып келиуиниц нэтийжесинде пайда 
болган атамалар: цазан-табац, табац-цасыц, ыдыс-аяц, диван- 
кровать, 
керпе-твсек, 
губи-шелек, 
кесе-шайнек, 
царшын- 
богжама, лэген-шелек, сыпыра-шанаш, ийне-сабац, астацта- 
оцлау, ыдыс-пыдыс, цоржын-цолац хэм т.б.
33

---

Жуумак;
Каракалпак 
тилиндеги 
уй 
буйымлары 
атамалары 
тематикалык жактан 8 топарга белип уйренилди.
Каракалпаклардыц уй руузыгершилик буйымлары туркий 
халыкдар, сондай-ак Европа халыкларыныц 
уй турмысында 
колланылатугын 
буйымлар менен дерлик сэйкес келеди. Бул 
топарга киретугын сезлердиц копшилиги туркий тиллер ушын 
ортак болып табылады.
Уй буйымлары атамаларыньщ курамында улыума туркий 
х,эм каракалпак тилине тэн сезлерден тыскары, арабша, парсыша 
х,эм рус тилинен кирген созлер коплеп ушырасады.
Каракалпак тилиндеги уй буйымлары атамалары курылысы 
бойынша дара туриндеги атамалар хэм коспа туриндеги атамалар 
болып болинеди. Дара туриндеги атамалардан еки бууынлы 
атамалар кеп мугдарды курайды. Уй буйымлары атамаларыньщ 
айырымлары курылысы бойынша дэслеп деренди сез болып, 
соцынан х,эзирги уакытта фонетикальщ езгерислерге ушырап, 
тубир атама болып кэлиплесип кеткен.
Аффикслер жэрдеминде жаца сез жасау, эсиресе, -цыш/-киш, 
-гыш//-гиш, 
-ац//-ек аффикслери уй буйымлары атамаларын 
жасауда енимли колланылады: кыекыги, цыргыш, тутцыш, 
отыргыш, сузгиш, сыпыргыш, тарац, елек, цайрац, твсек х,эм т.б.
Коспа атамалардыц ишинде курама турдеги атамалар коп 
ушырасады. Уй буйымлары атамаларыньщ курама 
болып 
колланылыу жагдайлары хэр кыйлы. Олар предметтиц 
тур- 
тусине, келемине, келип шыгыу орнына, аткаратугын хызметине 
хэм т.б. езгешеликлерине карай пайда болган. Бириккен турдеги 
атамалардыц «атлык+атлык» тури коп ушырасады: сууцабац, 
астацта, ийтаяц, елгезер, цусгезлик, телеэкран хэм т.б
Жыйналган лексикалык материаллар каракалпак тилиниц 
тарийхый лексикологиясын изертлеуде бахалы дерек болып 
хызмет етеди.
34
МАЗМУНЫ
Кирисиу..................................................................................................з
Каракалпак тилиндеги уй буйымлары атамаларыньщ
тематикалык топарлары...............................................................5
Ыдыс-табак атамалары....................................................................... 5
Керпе-тесек атамалары..................................................................... 13
Кестелеу ^эм тигиу буйымлары атамалары............................. . 
15
Мебель атамалары..............................................................................17
Техника кураллары атамалары.........................................................20
Жактыландырыу буйымлары атамалары........................................20
Жылытыу хэм салкынлатыу буйымлары атамалары....................22
Гигиенальщ буйымлар атамалары.................................................. 23
Каракалпак тилиндеги уй буйымлары
атамаларыньщ тарийхый шыгысы............................................ 24
Туркийше сезлер................................................................................24
Араб тилиниц сезлери....................................................................... 28
Парсыша сезлер..................................................................................28
Рус тилинен кирген сезлер...............................................................29
Каракалпак тилиндеги уй буйымлары
атамаларыньщ курылысы...........................................................30
Дара турдеги атамалар...................................................................... 30
Коспа турдеги атамалар.................................................................... 31
Жуумак................................................................................................ 34
35

---

Г.ДОСЖАНОВА
К.АР АКАЛ ПАК ТИЛИНДЕ 
УЙ БУЙЫМЛАРЫ АТАМАЛАРЫ
Жууаплы редактор:
ф.и.к. Н,.Пахратдинов
«Miraziz Nukus» Ж Ш Ж баспаханасында басылды. 
бзбекистан Республикасы баспа сез хэм хабар агентлигиниц 
2013-жыл Ю -майдаш № 11-3059 лицензиясы.
Келеми 2,25 баспа таба^. Кагаз келеми 60x84 1/16 
Буйыртпа №83-16. Тиражы 50 нуска
View publication stats