Bor elementi

Borning birikmalari, olinishi, xossalari.

Bor. Tartib rakami 5 Atom ogirligi 10,811 tabiiy barkaror izotoplarining massa sonlari 10 (tabiatdagi V ning 18.45%) va 11 (tabiatdagi borning 85%). Elektron konfigurasiyasi K2s22r1.
Borni dastlab Gey-Lyussak va Tenar 1808 yilda olishga muvaffak buldilar.
Toza borning uchta kristall shakl-uzgarishi ma'lum: tetragonal sistemadagi borning solishtirma ogirligi. d=2.31 g/sm³: rombik borning sol.og. 2.35 g/sm: kristall bor 2300°S da suyuklanadi, 2550°S da qaynaydi. Bor yarim utkazgich bulib, uning uy xaroratsidagi elektr karshiligi juda katta; borning elektrga karshiligi xarorat oshganda kamayadi. Bor diamagnit modda. U ba'zan amorf xolatda xosil buladi. Amorf borni metallarda eri tib, kristall bor olinadi. Qattiqlik jixatidan bor olmosdan keyingi birinchi urinni egallaydi.
Bor tarkok element. Bor ogirlik jixatidan Yer pustlogining 310^-4% ini tashqil qiladi. Uning tabiatda uchraydigan asosiy minerallari borat kislota H₃VO₃ va uning tuzi bura Na₂V₄O₄10H₂O dir.
Toza bor BBr₃ ni kvars nayda 800°-1000°S da vodorod bilan kaytarish orqali yoki bor galogenidlarni volfram yoki tantalda 1300°S da parchalash yuli bilan olinadi. Bor oksidi natriy yoki magniy metallari bilan kaytarilganida kungir tusli "amorf bor" olinadi:
3Mg + B₂O₂ --> 3MgO + 2B + 102 kkal
Boratlarni elektroliz qilish usuli bilan xam bor olinadi. Bor odatdagi sharoitda faqat ftor bilan, qattiq kizdirilganda kislorod, azot, oltingugurt va boshka metalmaslar bilan birikadi. Suyultirilgan kislotalarda bor erimaydi. Bor 1300-2000°S da inert gaz atmosferasida kupchilik (ishqoriy metallardan tashkari) metallar bilan boridlar beradi.
Boridlarning umumiy formulasi MexBu. Boridlarda metalli boglanish kovalent boglanish bilan murakkablashgan buladi. Shu sababli, bir metallning bir necha boridi bulishi mumkin. Ogir metallarning boridlarida kimyoviy boglanishda faqat valent elektronlar emas, metall atomining d-orbitallaridagi elektronlar xam ishtirok etadi. Buning natijasida juda mustaxkam kimyoviy boglanish vujudga keladi. Shunga kura, boridlar juda qattiq va kiyin suyuklanuvchan moddalardir.
Bor gidridlari tarkibi B_nH_n+4 va B_nH_n+6 formulalar bilan ifodalanadi. Masalan: diboran V₂H₆, tetraboran V₄H₁₀; pentaboran V₅H₉, V₅H₁₄; dekaboran V₁₀H₁₄ va xakazo.
Diboran BBr₃ ni past bosimda vodorod bilan kaytarish orqali olinadi:
2BBr₃ + 6H₂ --> B₂H₆ + 6HBr
Magniy boridni suyultirilgan HCl da eritib tetraboran olinadi. BH₃ tarkibli boran olinan emas.
Bor gidridlarida kovalent boglanish bilan bir katorda vodorod boglanish xam buladi. Masalan:

Diboran ammiak bilan birikib B₂H₆2NH₃ tarkibli birikma xosil qiladi. Maxsulot 200°S gacha kizdirilganda borazol B₃N₃H₆ "anorganik bengol" xosil buladi

Borazolning tuzilish formulasi benzolni tuzilish formulasini eslatadi:

Yukori xaroratda bor galogenlar bilan birikib bor galogenidlarni xosil qiladi.

BF₃ – 128,7^oS da muzlaydi; 99,9^oS da qaynaydi; d=1,58 g/sm³ (suyuk xolatda)
BCl₃ – 107,3^oS da muzlaydi; +13^oS da qaynaydi; d=1,35 g/sm³
BBr₃ – 47,5^oS da muzlaydi; +91,2^oS da qaynaydi; d=2,65 g/sm³
BJ₃ – 49,5^oS da suyuklanadi; +210^oS da qaynaydi; d=3,35 g/sm³
Bor galogenidlar juda yaxshi gidrolizlanadi.
Bor ftorid uziga ftor ionini qushib olib bor tetra ftorid ioniga aylanadi:
BF₃ + F^- --> [BF₄]^-
Vodorod bor tetraftorid kislota H[BF₄] flyuorit kislota HF ga qaraganda kuchlirok kislotadir.
Bor xlorid BCl₃ va bor bromid BBr₃ rangsiz suyuklikdir. Bor yodid BI₃ rangsiz gidroskopik kristallar xosil qiladi. Bor yodid CCJ₄ da, CS₂ da va benzolda eriydi.
Bor oksid V₂O₃ - borat kislotani suvsizlash natijasida xosil buladi. U rangsiz shishasimion modda bulib, 209°S da yumshaydi. Bor oksid borat kislotaning angidrididir.
Borat kislota H₃VO₃ rangsiz, yaprokchalar shaklida kristallanadi. Borat kislotaning suvda eruvchanligi xarorat ortishi bilan ortadi, u nixoyatda kuchsiz kislotadir.
Borat kislota suvsizlantirilganda avval metaborat kislota HVO₂, sungra tetraborat kislota H₂V₄O₇ va nixoyat bor oksid V₂O₃ xosil qiladi. Borat kislotaga ishqorlar ta'sir etganida ortaborat kislota tuzlari olinadi:
2NaOH + 4H₃BO₃ --> Na₂B₄O₇ + 7H₂O
Borat kislota konsentrlangan H₂SO₄ ishtirokida spirtlar bilan reaksiyaga kirishib uchuvchan efirlar xosil qiladi:
H₃BO₃ + 3CH₃OH --> 3H₂O + B(OCH₃)₃
Bu reaksiyada borat kislotaning trimetil efiri xosil buladi. Borat kislotaning efirlari yashil rangli alanga bilan yonadi. Bu reaksiyadan analitik kimyoda bor elementi bor yoki yukligini aniklashda foydalaniladi.
Borat kislota shisha sanoatida emallar tayyorlashda, kishlok xujaligida va medisinada qullaniladi. Bura metallarni payvandlashda, emal va sirlar tayyorlash uchun ishlatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Sella Andrea 2009 yil 23-sentabr) Galliy.Kimyo olami.Qayta tiklandi:chemistryworld.com
2.Wikipedia.(2019).Galliy.Qayta tiklandi.en.wikipedia.org
3.Li,R,Vang Suyuq galyumning bosim ostida mahalliy tuzilishi.Ilmiy ma2ruzalar