Bo’ranov O. B. Xalqaro menejment

4.4. ASEANda xalqaro kompaniyalarning imkoniyatlari
1967 yilda iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hamkorlikni muvofiqlashtirish 
maqsadida tashkil qilingan Janubi-Sharqiy Osiyo rivojlanayotgan mamlakatlari 
mintaqaviy integratsion guruhi o’zining 40 yillik faoliyati davomida iqtisodiy 
rivojlanishi, diniy e’tiqodlari, etnik xususiyatlari bo’yicha keskin farqlanuvchi 
mamlakatlar o’rtasida kelishuvlarga erishish qobiliyatini namoyish etdi va 90-yillar 
oxirida AQSh, YeI va Yaponiyadan so’ng dunyoda tovar aylanishi bo’yicha to’rtinchi 
o’rinni egalladi. ASEAN mamlakatlari murakkab va ilmtalab mahsulotlarni ishlab 
chiqarishni tobora rivojlantirmoqda. 
ASEAN miqyosida milliy va xorijiy kompaniyalar hamkorligi rivojlanishiga 
ko’maklashish “ASEANda ishlab chiqarilgan” belgisi bilan mahsulot ishlab chiqa-
ruvchi kompaniyalarga berilgan imtiyozlarda namoyon bo’ladi. Bunday belgi bilan 
chiqariladigan mahsulotlarda ASEAN mamlakatlarida ishlab chiqarilgan kompo-
nentlar ulushi 40 % dan kam bo’lmasligi kerak. 
Yaponiya TMKlari samarali, zamonaviy texnologiyaga asoslangan yapon 
industriyasi bilan bog’langan sanoat tuzilmalarini o’z sheriklari sifatida shakl-
lantirish maqsadida o’zining osiyo filiallari va mahalliy yetkazib beruvchilar ishlab 
chiqarishini mintaqaviy ko’lamda muvofiqlashtiradilar. Bunday hamkorlikka misol 

---

86 
qilib, “TOYOTA” firmasi avtomobillarini ASEANning to’rtta mamlakatida ishlab 
chiqarilishini keltirish mumkin. 
Xalqaro kompaniyalar bilan hamkorlikni kengaytirish maqsadida XXI asr boshida 
ASEAN miqyosida yerga va qator sanoat tarmoqlaridagi korxonalarga yuz foizlik 
xorijiy mulkchilikka ruxsat etish, erkin investitsiyalar hududini (xorijiy kompaniyalar 
huquqlari mahalliy sarmoyadorlar huquqlariga tenglashtiriladi) tashkil qilish, valuta 
chayqovchilariga qarshi keskin cheklovlar kiritish, mintaqa miqyosida ko’pchilik 
mahsulotlarga boj tariflarini pasaytirish mo’ljallanmoqda. 
5.5. MERKOSURda xalqaro kompaniyalarning imkoniyatlari
MERKOSUR - Lotin Amerikasi mamlakatlarining (Argentina, Braziliya, 
Paragvay va Urugvay) 200 mln. aholiga va 1 trln. dollardan ortiq YaMMga ega yirik 
va eng dinamik rivojlanib borayotgan savdo-siyosiy ittifoqidir. Bu mamlakatlarga 
qit’a aholisini 45 % dan ortig’i, jami YaMMning 50%dan ortig’i, bevosita xorijiy 
investitsiyalarning 40 %dan ortig’i, Lotin Amerikasi mamlakatlari jami tovar 
aylanish hajmining 60 % dan ortig’i va tashqi savdo hajmining 33 % dan ortig’i 
to’g’ri keladi. 
1991 yilda MERKOSUR tashkil qilish to’g’risidagi Shartnomada istiqbolda 
to’rtta mamlakat o’rtasida o’zaro savdodagi barcha to’lovlar va tarif cheklovlarini 
bartaraf qilish, uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona boj tarifini o’rnatish, kapital 
va ishchi kuchini erkin harakatlanishi, sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va aloqa 
sohalarida siyosatni muvofiqlashtirish, valuta-moliya sohasida strategiyani kelishish 
nazarda tutiladi. MERKOSUR Shartnomasi, shuningdek 2000 yilgacha ko’p tovarlar 
uchun (qurol va xarbiy texnika, radioaktiv materiallar, nozik metallar, milliy madaniy 
boylik predmetlari bilan savdo bundan mustasno) notarif cheklovlarni tugatishni 
ko’zda tutadi. 
Integratsiya jarayonini boshqarish uchun milliy boshqaruv organlari, tashqi ishlar 
vazirlaridan tarkib topgan Umumiy bozor Kengashi, ijroiya organi – Montevideoda 
doimiy faoliyat ko’rsatuvchi shtab-kvartiraga ega bo’lgan Umumiy bozor guruhi, 

---

87 
shuningdek, shu Guruhga bo’ysunuvchi 10 ta texnik hay’atlar tashkil etilgan. Bu 
hay’atlar tashqi savdo, bojxona tartibi, yer usti va suv transporti, sanoat texnolo-
giyalari, qishloq xo’jaligi va energetika masalalari, shuningdek texnik me’yorlar, 
valuta va makroiqtisodiy siyosat bilan shug’ullanadi. A’zo-mamlakatlar o’rtasida 
savdo nizolarini hal qilish uchun maxsus organni tuzish bo’yicha choralar amalga 
oshirilmoqda. 
MERKOSURning amal qilish natijalari ushbu bojxona ittifoqi tuzilishi 
yakunlanmaganligiga qaramay, integratsion guruhning ma’lum yutuqlaridan dalolat 
beradi. Blok ichki eksport hajmi 1991-1998 yillarda to’rt barobar o’sdi, shu davr 
ichida integratsion guruh a’zo-mamlakatlarining uchinchi mamlakatlarga umumiy 
eksporti 30 % dan ortiqroq o’sdi. Shu davr ichida MERKOSURdan tovarlar olib 
chiqishning umumiy hajmida blok ichki eksportining ulushi 9 dan 20 % gacha o’sdi. 
MERKOSUR miqyosida o’zaro tashqi iqtisodiy aloqalar kengayishi uchinchi 
mamlakatlardan kiritilgan xorijiy investitsiyalarga ham tegishli. Masalan, Argen-
tinada avtomobil zavodi qurilishiga 100 mln. dollar kiritgan “Toyota motors” yapon 
korporatsiyasi bu mamlakatda har yili 20 ming yengil yuk tashuvchi-pikaplar ishlab 
chiqarishni mo’ljallagan. Bu avtomobillarning yarmini Braziliyaga braziliya korxo-
nalarida ishlab chiqilgan butlovchi mahsulotlar evaziga olib chiqish ko’zda tutilgan. 
MERKOSURda integratsion jarayonlar a’zo-mamlakatlar o’rtasidagi qiyin-
chiliklar va ziddiyatlar bilan birga rivojlanmoqda. Masalan, uchinchi mamlakatlardan 
importga yagona tashqi tariflar o’rnatilgan muddatlarda kelishilmadi. MERKOSUR 
a’zo-mamlakatlari umumiy YaMMining 90 %iga to’g’ri keladigan Argentina va 
Braziliya o’zining yaratilayotgan yuqori texnologik sanoat tarmoqlarini, ya’ni 
kompyuterlar va telekommunikatsiya uskunalari ishlab chiqarishni xorijiy raqo-
batchilardan himoyalashga alohida e’tibor bermoqda. Xususan, 90-yillar o’rtalarida 
Braziliya uchinchi mamlakatlar bilan elektron, neftkimyo sanoati va og’ir 
mashinasozlik mahsulotlari bilan savdo qilishda import bojlarini 35 % darajasida, 
Argentina 12 % darajasida, Braziliya va Argentinaga texnologik bog’lanib qolishdan 
xavfsirayotgan Urugvay va Paragvay minimal boj to’lovlari kiritishni yoqlab 
chiqdilar. 

---

88 
YeI, NAFTA, ASEAN va MERKOSUR miqyosida integratsion jarayonlarning 
rivojlanishi xalqaro iqtisodiy integratsiya xalqaro kompaniyalarning strategik 
imkoniyatlarini quyidagi yo’nalishlarda kengaytirayotganligidan dalolat bermoqda: 
1) eksportdan importni qoplovchi mahsulotlar ishlab chiqarilishini tashkil qilish bilan 
bevosita xorijiy investitsiyalarga o’tish; 
2) kapitallar va tovarlarning erkin ko’chishi sababli BXI samaradorligini oshirish; 
3) BXI o’sishiga bog’liq ravishda ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish hajmining 
ko’payishi; 
4) kompaniyalar birlashishi uchun imkoniyatlarning kengayishi. 
Jahon iqtisodiyoti integratsiyasiga, ya’ni, o’zaro hamkorlikni chuqurlashtirishga 
bo’lgan intilish Fors ko’rfazidagi Arab davlatlari orasida ham kuzatilmoqda. 1981-
yildan buyon Saudiya Arabistoni, Quvayt, Qatar, Baxrayn, Birlashgan Arab 
Amirliklari va Ummon kabi davlatlarni o’z ichiga olgan “Neft oltiligi” Hamkorlik 
kengashi davlatlari faoliyat ko’rsatib kelmoqda.