Bo’ranov O. B. Xalqaro menejment

 
8.1. Xalqaro investitsiyaning shakllari
Xorijiy investitsiyalar - chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daro-mad 
olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, 
tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, 
intellektual boyliklaridir. Chet el investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli holda 
tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Ular milliy iqtisodiyotga chetdan, ularning 
kelishini ragʻbatlantirgan holda jalb qilinadi. Lekin chet el kapitalini jalb qilishning 
hamma shakllari ha moliyalashtirishning tashqi manbai bulmasligi mumkin. Bu 
birinchi navbatda 
foiz to'lovlari bilan qaytarishni talab etadigan kreditlar va qarzlarga 
taaluqli. Chunki, 
chet el kreditlari va xalqaro moliya institutlari qarzlari ma’lum vaqt 
o'tgach asosiy qarz bilan birga belgilangan foizlarining qaytarilishini talalb etadi. 
Chetdan jalb etiladigan xorijiy investitsiyalar bilan chet eldan kiritiladigan 
kreditlarninig o'ziga xos farqlari mavjuddir. Bu borada xorijiy investitsiyalar risklar 
doirasi bilan chet el kreditlari risklari kengligi farqlanadi. 
O'zbekiston qonunchiligi.
„Chet el investitsiyalari to’g’risida“gi Qonunga ko’ra 
O’zbekiston Respublikasida chet ellik investorlar quyidagilar bo’lishi mumkin: 
 chet el davlatlari, chet el davlatlarining ma’muriy yoki hududiy organlari; 
 
davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan yoki 
xalqaro ommaviy huquq sub’ektlari bo’lgan xalqaro tashkilotlar; 
 
chet el davlatlarining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan va faoliyat 
ko’rsatib kelayotgan yuridik shaxslar boshqa har qanday shirkatlarlar, tashki-lotlar 
yoki uyushmalar; 
 
chet el davlati fuqarolari bo’lmish jismoniy shaxslar, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar 
va chet ellarda doimiy yashaydigan O’zbekiston Respublikasi fuqarolari. 
Xorijiy investitsiyalarning shakllari. 
Bugungi kunda xorijiy investitsiyalarni jalb 
qilishning bir qancha shakllari mavjud: 
 
ulush qo’shib qatnashishi orqali qoʻshma korxonalarni tashkil etish; 

---

122 
 
100 % mol-mulk xorijiy investorga tegishli boʻlgan xorijiy korxonalarni tashkil 
etish; 
 
yirik xorijiy kompaniya va firmalarning sho’ba korxonalari va filiallarini tashkil 
etish; 
 
konsessiya va lizing shartnomalari tuzish; 
 
tenderlar e’lon qilish; 
 
erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish; 
 
moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish. 
8.2. Xalqaro investitsiya bozori 
 
Xalqaro investitsiya bozori - bu jahon iqtisodiyotidagi investitsiya oqimlarini 
taqsimlashning murakkab global mexanizmi. U rivojlanayotgan iqtisodiy 
globallashuv sharoitida turli mamlakatlarning investitsiya bozorlarining o'zaro ta'siri 
asosida shakllandi va rivojlanmoqda. Xalqaro investitsiya bozorining roli va 
ahamiyatini to'liq anglash uchun uning haqiqiy tarkibini bilish kerak. Shu ma'noda 
ko'rib chiqilayotgan mexanizm har qanday mamlakatdagi vaziyatdan farq qilmaydi. 
Faqatgina ushbu iqtisodiy xodisaning global miqyosi farq qiladi. 
Shunday qilib, xalqaro investitsiya bozorida pul qo'yiladigan uchta mustaqil 
element mavjud: 
- real investitsiya ob'ektlarida; 
- innovatsiyalarda; 
- moliya sohasida. 
Haqiqiy investitsiya ob'ektlari investitsiyalarning xalqaro segmenti ko'chmas 
mulkni, erni, stanoklarni, kemalarni, tabiiy resurslar konlarini, san'at ob'ektlarini va 
boshqalarni sotib olish va sotish bilan bog'liq.
Innovatsion segment intellektual va ilmiy investitsiyalar bilan shug'ullanadi. Bu 
erda biz patentlar, litsenziyalar, nou-xau, savdo markalari va boshqalar haqida gapla-
shishimiz mumkin. 

---

123 
Moliyaviy segment ko'pincha milliy valyutalar va turli xil qimmatli qog'ozlar 
savdosi bilan bog'liq. Tabiiyki, xalqaro investitsiya bozori faqat yuqorida sanab 
o'tilgan barcha segmentlar bilan birgalikda normal faoliyat ko'rsatishi mumkin. 
Umuman olganda, hozirgi vaqtda uni doimiy ravishda turli xil tarkibiy elementlarni 
farqlash va diversifikatsiya qilish jarayonlaridan foydalanib tavsiflash mumkin. 
Xalqaro investitsiya bozorining sub'yektlari, odatda, quyidagilardir: 
- suveren davlatlar; 
- notijorat tashkilotlar; 
- davlat va xususiy kompaniyalar; 
- shaxslar. 
Tabiiyki, xorijiy davlat hududida investitsiyalarni amalga oshirishning haqiqiy 
imkoniyati har doim tegishli qonunlar va qonunosti hujjatlar bilan belgilanadi. Ba'zan 
milliy hukumatlar tashqi investorlarning iqtisodiyotning ayrim tarmoqlariga kirishini 
ataylab cheklashadi. Masalan, qonun qabul qilinishi mumkin, unga ko'ra faqat 
mahalliy investorlar foydali qazilma konlarini o'zlashtirishga mablag 'kiritishi mum-
kin. 
Bugungi kunda xorijiy investitsiyalarning katta qismi yirik transmilliy 
korporatsiyalar tomonidan amalga oshirilmoqda. Ular butun dunyo bo'ylab o'zla-
rining moliyaviy manfaatlariga ega bo'lgan kompaniyalar guruhlarini tashkil etish 
shakli orqali amalga oshiradi. Shunga o'xshash korporatsiyalar quyidagi shakllarda 
mavjud bo'lishi mumkin: 
- ko'p millatli kompaniyalar. 
Birinchi holda, korporatsiyaning bosh tarkibiy bo'linmasi faqat bitta davlatning 
kapitalidan shakllangan kapitalga ega. Shu bilan birga, uning filiallari turli mamla-
katlarda joylashgan. 
Ikkinchi holda, bosh tarkibiy bo'linma bir necha davlatlar poytaxtlaridan 
shakllanadigan kapitalga ega. Shu bilan birga, ushbu moliyaviy yoki ishlab chiqarish 
strukturasining filiallari butun dunyoda joylashgan. 
Xalqaro investitsiya bozorining tarkibi. 

---

124 
Rivojlanish tendentsiyalari. Xalqaro investitsiya bozorini rivojlantirishning 
asosiy yo'nalishlarini belgilab beradigan bir qator tendentsiyalar mavjud. Ulardan eng 
muhimi, ko'pgina davlatlar milliy hukumatlarining xalqaro investitsiya makonini 
liberallashtirish bilan bog'liq siyosat yuritayotganligidir. Bunday harakatlar xalqaro 
kapitalni ko'chirish jarayonini sezilarli darajada osonlashtiradi. Bundan tashqari, 
amalga oshirilayotgan investitsiya jarayonlarini tartibga solishda davlat yonda-
shuvlarini belgilovchi yagona qoidalar va normalarning ishlab chiqilishi bunga 
yordam beradi. Bunday qoidalarning manbalari moliyaviy investitsiyalarni himoya 
qilish va rag'batlantirish bilan bog'liq ikki tomonlama yoki ko'p tomonlama 
davlatlararo, mintaqaviy kelishuvlar bo'lishi mumkin. Butunjahon savdo tash-
kilotining (JST) standartlari xalqaro investitsiya bozorining bunday vositalariga 
yaxshi misol bo'lishi mumkin. 
Investitsion bozorning ichki iqtisodiy tizimdagi rolini tushunish uchun ushbu 
tizimdagi o'ziga xos funksiyalarni boshqa bozorlarning funksiyalaridan ajratish kerak. 
Eng keng ajralib turadigan: omil, tovar va moliyaviy bozorlar. 
Faktor bozorlari ishlab chiqarish omillari - er, ish kuchi va kapital, shuningdek 
ish haqi, ijara daromadlari va boshqalar ko'rinishidagi daromadlarni ishlab chiqarish 
manbalari egalari o'rtasida taqsimlaydi. Iste'molchilar bo'linmalari faktor bozor-
laridagi daromadlarining bir qismini tovar bozorlarida tovarlar va xizmatlarni sotib 
olish uchun ishlatadilar. 
Moliyaviy bozorlar iqtisodiy tizimda juda muhim vazifani bajaradi - ular o'z 
mablag'larini asosan uy xo'jaliklaridan hozirgi daromadlaridan yuqori bo'lgan 
resurslarni talab qiladigan ob'ektlarga (individual yoki institutsional) yo'naltiradilar. 
Firmalarning investitsion faoliyati va buyurtmalarini ta'minlash uchun resurslarning 
katta qismi moliya bozorlarida to'planadi. Moliyaviy bozorlar orqali kapital 
oqimlarini ma'lum mezonlarga, xususan pul bozoriga va kapital bozoriga qarab 
guruhlash mumkin. 
Pul bozori - bu vaqtincha mablag 'qoldig'i bo'lgan individual va institutsional 
tashkilotlar mablag'lari etishmayotgan qarz oluvchilar bilan uchrashadigan institut. 
Ushbu bozorning asosiy ob'ektlari qisqa muddatli kreditlardir (bir yilgacha). Pul 

---

125 
bozori, shuningdek, qimmatli qog'ozlar va iste'mol tovarlari bilan olib boriladigan 
spekulyativ operatsiyalar uchun resurslarni qo'llab-quvvatlaydi. 
Kapital bozori - bu firmalar, hukumatlar va uy xo'jaliklari uchun uzoq muddatli 
investitsiyalarni ta'minlaydigan institut. Kapital bozorida moliyaviy vositalar uzoq 
muddatli yoki uzoq muddatli hisoblanadi. O'z navbatida, kapital bozori moliya 
vositasi (fond bozori, obligatsiyalar va boshqalar) ustunligiga nisbatan ikkilamchi 
ravishda kredit bozori va qimmatli qog'ozlar bozoriga bo'linadi. 
Qimmatli qog'ozlar bozori boshqa bozorlardan, birinchi navbatda, o'z 
mahsulotining o'ziga xos xususiyati bilan farq qiladi. Xavfsizlik - bu maxsus 
mahsulot. Bu mulk huquqi ham, qarz majburiyati ham, daromad olish huquqi va 
ushbu daromadni to'lash majburiyati. Bu o'z qiymatisiz (qimmatli qog'oz qiymati 
ahamiyatsiz) yuqori bozor narxida sotilishi mumkin bo'lgan mahsulot. Xavfsizlik har 
doim pul kapitali yoki boshqa moddiy boyliklarning "ramzi" dir. Shuning uchun u 
ko'pincha "fond qiymati" deb nomlanadi. Shu bilan birga, xavfsizlik har doim ma'lum 
bir "aktsiyadorlik vositasi" bo'lib, uning yordamida real qiymatlarga kirish yoki 
ushbu qiymatlarning bir narsadan ikkinchisiga o'tishini (harakatlanishini) ta'minlash 
mumkin. Qimmatli qog'ozlar bozori bozor iqtisodiyoti sharoitida yuzaga keladigan 
ko'plab tabiiy jarayonlarning tartibga soluvchisidir. Bu birinchi navbatda kapital 
qo'yilmalarga tegishli. Kapitalning ko'chib ketishi, uning zarur bo'lgan joylarga oqishi 
va ishlab chiqarish tarmoqlaridan chiqib ketishi bilan sodir bo'ladi, deb ishoniladi. 
Qimmatli qog'ozlar ushbu mexanizmning ishlashini ta'minlash vositasidir. Ular 
vaqtincha bo'sh kapitalni qaerda bo'lishidan qat'i nazar, adsorbtsiya qilishadi va sotib 
olish va sotish orqali uni to'g'ri yo'nalishga "tashlash" uchun yordam berishadi. 
Natijada jamoat virobnitzining tuzilishi optimallashtirildi. 
Investitsion bozor deganda investitsiya resurslarini sotuvchi va xaridor o'rtasida 
vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi bozor tushuniladi. 
Ushbu ta'rifga muvofiq, xalqaro investitsiya bozori turli mamlakatlarning rezidentlari 
bo'lgan investitsiya resurslarini sotuvchi va ularning xaridorlari o'rtasida vujudga 
keladigan iqtisodiy munosabatlarning tartibga soluvchisidir.

---

126 
Rivojlangan mamlakatlarda konsentratsiya portfel investitsiyalari va xalqaro 
investitsiya kreditlari uchun ham xarakterlidir. So'nggi yillarda bir nechta yangi 
"investitsion faoliyat" markazlarining shakllanishi kuzatilmoqda. Bu, xususan, 
Meksika (Qo'shma Shtatlar 50 milliard dollargacha mablag' ajratishni rejalash-
tirmoqda. Integratsion dasturlarni amalga oshirish uchun), sobiq Sharqiy Germaniya 
(taxminan 200 milliard nemis markasi sarmoyasini talab qiladigan), Xitoy, Osiyo-
Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari, alohida Evropa mamlakatlari. o'tish davri 
iqtisodiyoti bilan (Rossiya, Polsha, Vengriya, Chexiya, Slovakiya).