Bosh miyaning tuzilishi

Harakatlanish tizimining umumiy anatomiyasi.
Tana shaklini ushlab turuvchi skelit, bog’lovchi to’qimalar tuzilmasida bog’langan suyaksimon va tog’ay elementlardan shakllanadi. Uning qismlari skelet muskullari yordamida harakatlantiriladi yoki mahsus holat va vaziyatda ushlab turiladi. Keng qamrovli harakatlanish tizimi atamasi o’z ichiga sklet va muskullarni oladi. Passiv harakatlanish tizimi skletlar va ularning birlashmalaridan iborat bo’lsa , active harakatlanish tizimi o’z ichiga Poyalar va ularning qo’shimcha tuzilmalarini (poya g’iloflari,kesmasimon suyaklar )oladi O’zlarining ushlab turish vazifasidan tashqari, sklet elementlari va ularning birlashmalari muskullarga harakat davomida tayanch sifatida hizmat qiladi sklet elementlari, birlashmalari va muskullari birgalikda harakatlanish organlarini hosil qiladi . SHu bilan birga sklet elementlari organlar sistemasini himoya qilish vazifasini ham bajaradi (bosh suyagi,umurtqa kanali, ko’krak qafasi).
Hayvonda miyachaning bir tomoni shikastlansa, hayvon shu miyachasi shikastlangan tomoniga qarab og’ib, yiqilib ketaveradi. Bir necha kundan so’ng hayvon xarakatlari normallashadi. Agarda hayvon miyachasining ikkala yarim sharlari olib tashlansa, hayvon butunlay nogiron bo’lkb qoladi. Nogironlikning birinchi kunlarida hayvon o’rnidan turolmaydi, oddiy harakatlarni ham bajara olmaydi. Odamda miyacha faoliyati izdan chiqsa harakatlar koordinatsiyasi buziladi. Odam tez charchab, oyeqlarini juda kerib, gandiraklab va qaltirab yuradi. Bir necha oydan so’ng harakatlar tiklanadi, chunki muskul harakatlari koordinetsiyasida katta yarim sharlar po’stlogi ishtirok etadi. Miya yarim sharlari miyacha orqali skelet muskullarining tonusini va koordinatsiyasini reflektor yo’l bilan boshqarib turadi. Ung yarim sharlar miyachaning chap yarim sharlari funktsiyasini, chap yarim sharlar esa o’ng yarim sharlari funktsiyasini boshqaradi. Miya yarim sharlari miyacha orqali vegetativ funktsiyalar-yurak, qon tomirlar faoliyatini, ovqat hazm qilish va boshqa funktsiyalarni boshqaradi, chunki miyachada juda ko’p vegetativ markalar joylashgan.
Yangi tugilgan bola miyachasining og’irligi 20,5-23 g 6 oylikda 62-65 g bo’ladi. Bolada miyachaning oq moddasi kulrang moddasiga nisbatan tez rivojlanib 7-6 yoshida tugaydi. Miyachada reflektor funkpiyalar shakllanishi uzunchoq miya, o’rta va oraliq miyani shakllanishi bilan bog’liq.
O’rta miya. O’rta miya 4 ta tepalik plastinkasi va miya oyoqchalaridan tashkil topgan. Bundan tashqari qizil yadro, qora modda va bosh miyadan chiqadigan 3-4 juft ko’z olmasini harakatga keltiruvchi va 4 juft g’altaksimon nervlarning yadrolari bor.
O’rta :miya yadrolari faoliyatiga qarab ikkiga - sezuvchi va haraxat yadrolariga bo’linadi. harakat yadrolari organizmda muskullar tonusiga to’g’ridan-tutri ta`sir etadi. Agarda hayvon bosh miyasini ochib, uzunchoq miya bilan o’rta chegarsidan 45° qilib qirqilsa, operatsiyasidan so’ng hayvon boshi orqaga qarab ketadi, dumi ko’tariladi. Agar miya sopi o’rta miyaning yuqorisidan kesilsa, bunday holat kelib chiqmaydi. Sezuvchi yadrolar eshitish va ko’rish funktsiyalarida ishtirok etadi. O’rta miyasi shikastlangan odamda faqat to’g’rilovchi reflekslar buziladi, lekin muskullar tonusi saqlanib qoladi. Chunki, odamda muskullar tonusini boshqarilishi bosh miya ishtirokida amalga oshiriladi. Shuningdek, o’rta miyada katta yarim sharlariga boradigan o’tkazuvchi yo’llar jomlashgan. O’rta miya ishtirokida vujudga keladigan reflekslar xomilani ona qornida rivojlanishida shakllana boshlaydi. Yangi tug’ilgan bolada qorachig’ refleksi yaxshi rivojlangan bo’ladi. Tovush va teri ta`sirotlariga ko’z qorachigini kengayishi bolaning 10 haftaligidayeq , vujudga keladi. Bolaning 2-3 oyligidan boshlab labirint resfleksi yaxshi */ namoyon bo’ladi. Bola yoshi ortishi bilan fazoda tana holatini ushlab turish refleksi ham yaxshi rivojlanib boradi. O’rta miyaning o’sishi va funktsional rivojlanishi miya sopining boshqa qismlarini taraqqiyoti bilan bogliq.
Yangi tug’ilgan bolada o’rta miyaning vazni 2,5 g. Qizil yadro yaxshi rivojlangan bo’ladi. Shuningdek qora substantsiya ham taraqqiy etgan bo’lib hujayralari differentsiyalashgan bo’ladi.
O’rta miya ishtirokida embrionning ona qorniadayoq turli reflekslar . shakllangan bo’ladi, tonik labirint, ximoya va boshqalar.
Yangi tug’ilgan bolada qorachig’ refleksi yaxshi rivojlangan bo’ladi, Bola bir yoshigacha qorni tomonga ag’darilish, emaklash, o’tirishga o’rganadi.
Oraliq miya. Oraliq miya o’rta miya yukorisida joylashgan. Oraliq miyaga qo’rquv dumboqari, dumboq osti qismi va tizzasimon tana kiradi. Dumboq ostki qismi yadrolari bilan bolani turli yosh muddatlarida taraqqiy etadi. ; Bola hayoti mobynida hujayralar differentsiyalashadi. Bu differentsiyalanish 7 yoshda tugaydi. Jinsiy voyaga Yetish davrida esa dumboq ostki qismi bosh miyaning turli bo’laklari bilan aloqasi kengayadi. Organizmdashi barcha • markazga intiluvchi nerv tolalari ko’rish do’mboqlari bilan bog’langan, shuning uchun barcha markazga intiluvchi nerv tolalari ko’ruv do’mboqlariga keladi. Ko’ruv bo’rtiklari ya`ni do’mboqlari shikastlansa, ko’rish butunlay yoki qisman yo’qoladi, bosh ogriydi, paralich yuz beradi, uyqu buziladi. Bo’rtiq . ostki qism funktsional jihatdan oqsil, yog’, tuz va suv almashinuvi boshqarilishi bilan bog’liq.
Bundan tashqari bo’rtiq ostki qism nerv markazlari organizmda ter ajralishi, issiqlikni boshqarish va uglevodlar almashinuviga ta`sir etadi.
Hayvon bosh miyasining ko’ruv do’mboqlarining ostki qismi shikastlansa tana temperaturasi birdek saqlanmaydi, uglevodlar almashinuvi buziladi. Tanada turli-yaralar paydo bo’ladi, tishlar to’kilib ketadi, va boshqa o’zgarishlar yuzaga keladi.
Gipotalamus yadrolari 2-3 yoshda shakllanadi. Kulrang bo’rtiq hujayralari differentsiyalashuvi kechrok 13-17 yoshda tugaydi. Gipotalamus bosh miya katta yarim sharlarga nisbatan tezroq shakllanishi kuzatiladi. Yangi tug’ilgan bolada taktil, maza bilish, hidlash, temperatura va ogriq ta`sirlariga reflektor reaktsiya vujudga keladi. Bolada achchik, nordon, sho’r, shirin mazalarga reaktsiyalar vujudga keladi.
Bog’cha yoshi davrining so’ngida po’stloq va po’stloq osti harakat nerv . markazlarini mexanizmini ma`lum darajada mutanosibligi vujudga keladi. Bola uyg’unlashgan harakatlarni bajaraboshlaydi. Ko’ruv bo’rtiqlari 4 yoshda intensiv rivojlanadi. O’smirning 13 yoshida esa o’lchamlari kattalarnikidek bo’ladi. Yangi tugilgan va 1 yoshgacha bo’lgan bolalarda issiqlik boshqaruvchi nerv markazlari yaxshi takommilashmagan bo’ladi. Bolalarda maza bilish, -temperatura, og’riq va boshqa turli ta`sirotlarga javob qaytarish reaktsiyasi yoshi kattalashishi bilan ortib boradi.