Boshlang’ich sinf o’quvchilarida muvafaqiyatga erishishga intilish motivi shaxsning ustuvor xususiyati sifatida

8-Mavzu. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida muvafaqiyatga erishishga intilish motivi shaxsning ustuvor xususiyati sifatida (1-4 sinf tarbiya darsi)
Asosiy savollar:

1. 
   Bolaning o’z xulq va faoliyatini ongli nazorat qilishini kuchaytirish va o’z-o’zini baholashga qo’yayotgan talablar.
   
2. 
   O’z qobiliyatlarini bilishga va mehnatsevarlikka o’rgatish.
   
3. 
   O’z xalqining va boshqa xalqlarning an’analari, qadriyatlariga qiziqishning namoyon bo’lishi.
   

Tayanch ibora va tushunchalar: tarbiya, xulq, qobiliyat, mehnatsevarlik, an’ana, urf-odat, qadriyat, ong, izlanish, bag’rikenglik, ijtimoiy o’qish, tanqidiy fikrlash, iste’dod, to’y, beshik to’yi, Navro’z bayrami, alla


Bolaning o’z xulq va faoliyatini ongli nazorat qilishini kuchaytirish va o’z-o’zini baholashga qo’yayotgan talablar.
Shaxsning o’zi, o’z xulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavqeini tasavvur qilish, bilish orqali hosil bo’lgan obraz - “Men”-obrazi deb atalib, uning qanchalik adekvatligi va reallikka yaqinligi insonning jamiyatdagi ijtimoiy mavqeini belgilaydi va barkamollik mezonlaridan biridir.
“Men” - obrazining ijtimoiy pedagogik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining va uning tarbiyalanganlik darajasi omillarining ahamiyatini yuksaltiradi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, “. . .tarbiyani shaxsning o’zi va o’z sifatlari to’grisidagigi tasavvurlarining shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin”.
Demak, har bir inson(shaxs) o’zini, o’zligini qanchalik aniq va to’g’ri anglasa, tasavvur qilsa, unda jamiyatning axloq normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik kamayadi.
O’quvchilar yoshiga mos ravishda o’z-o’zini tartibga solish ko’nikmalarini - his-tuyg’ularini va xatti-harakatlarini kuzatish va nazorat qilish qobiliyatini rivojlantirishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. O’qituvchi sifatida siz o’quvchilaringizga tanlov qilish, o’z-o’zini aks ettirish, o’z-o’zini tahlil qilish va qiyin his-tuyg’ularni boshqarishni rag’batlantiradigan sinfdagi mashg’ulotlar, sinfdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda va tartibli ravishda ushbu muhim ko’nikmalarni o’rganishga yordam berishingiz mumkin.
Ushbu sohada izlanish olib borgan tadquqotchilardan biri Syuzan E. Kreyg o’qituvchilar uchun o’quvchilarga maktabda kun davomida o’z-o’zini tahlil qilish boshqarish ko’nikmalarini shakllantirishga yordam berishda foydalanishi mumkin bo’lgan quyidagi g’oyalarni taklif etgan:
O’quvchilar uchun tanlovlarni taqdim eting va kuzatib boring. O’quvchilarga kun davomida har xil muammolarni hal etishda tanlov qilish imkoniyatini taqdim eting. Bunda oddiy va o’quvchilar uchun xavfli bo’lmagan narsalardan boshlang, masalan, ular qaysi rangli qog’ozdan foydalanishni xohlaydilar(qog’oz rangini o’z tanlasin) yoki o’qish uchun stolda yoki sokin joyda o’tirishni xohlashlari(bunga imkon yaratishga harakat qiling ) mumkin. Tanlov amalga oshirilgandan so’ng, uni yozib olish uchun oddiy chiziqli grafikdan foydalaning va bolalarga kun davomida qilgan tanlovlarini kuzatib borishlariga imkon bering.
O’quvchilarning qiziqarli albomlarini yarating. Har bir bolaga o’quvchining maktab qoidalarga rioya qilishini yoki boshqa bolalarga yordam berishini ko’rsatadigan rasmlar/chizmalar, shuningdek, malakalarini o’zida ifoda etadigan ish namunalarini o’z ichiga olgan albom beringva uni qanday yuritiushni tushuntiring. Har bir o’quvchi bilan muntazam ravishda individual shug’ullanib, ularning albomini ko’rib chiqing va o’quvchining maqsad qo’yish va unga erishish qobiliyati o’sib borayotgani haqida fikr bildiring. Agar bola yomon kunga duchor bo’lsa va u hech narsa qila olmasligiga ishonsa, uning kompetensiyalari va nazorati tarixini ko’rib chiqish uchun o’quvchining albomidan foydalanisjga harakat qiling.
O’quvchilarni faoliyatni rejalashtirishga o’rgating. Agar sinfda bayram yoki boshqa tadbir yaqinlashayotgan bo’lsa, tadbirda namoyish etish mumkin bo’lgan tegishli o’yinlar yoki musiqalar haqida gaplashishga vaqt ajrating. Ularga fikr bildirish va tanlov qilish imkoniyatini bering.
Kundalik reja tuzing va unga rioya qiling(O’qituvchi kundalik reja tutishi o’quvchilar uhun ham juda qiziqarli bo’ladi). Jadvalda kunning har bir muhim voqeasi uchun oddiy belgi bo’lishi kerak. Jadvaldagi keskin o’zgarishlardan qochishga harakat qiling, lekin ba’zida kutilmagan hodisalar bo’lishi mumkinligiga e’tibor bering. Ba’zi o’qituvchilar tanaffus belgisini qo’shishni foydali deb hisoblashadi. Buni kutilmagan hodisalar sodir bo’lganda, masalan, yong’inga qarshi mashq yoki jarohatlangan bolaga birinchi yordam ko’rsatish amaliyotini jadvaliga kiritish mumkin.
O’quvchilarga qiyin paytlarida qo’shimcha yordam bering. Ba’zi o’quvchilarda ular uchun ayniqsa qiyin bo’lgan muayyan mashg’ulotlar(masalan, matematika, rus tili fanlari yoki shaxmat, shashka o’ynash) yoki kun vaqtlari(masalan, tong, peshin) bo’lishi mumkin. Shu vaqtlarda bolalarga qo’shimcha yordam berishning ijodiy usullarini toping.
O’quvchilarga har bir mashg’ulotni bosqichma-bosqich bajarishni o’rgating. O’quvchilarga topshiriqlarni bajarish yoki yo’nalishlarni ketma-ket bajarish uchun namuna ko’rsating. Har bir qadamni ko’rsatish uchun chizilgan yoki yopishtirilgan rasmlardan foydalaning. Vazifa yoki faoliyatning barcha bosqichlarini bilish o’z-o’zini tartibga solish bilan kurashayotgan o’quvchilarni tinchlantirishi va ishontirishga yordam berishi mumkin.
O’quvchilarga bag’rikenglikni ko’rsating, bu borada namuna bo’ling. O’quvchilarga sinfdagi mashg’ulotlar paytida qanday qilib tanaffus so’rashni o’rgating. Rasm, belgi yoki ular o’zlarining chegarasiga yetganliklarini bildirish uchun ishlatishlari mumkin bo’lgan aniq so’zlarni qabul qiling.
O’quvchilarni muqarrar o’zgarishlarga oldindan tayyorlang(Har qanday vaziyatga tayyor turish ko’nikmasini hosil qilishga harakat qiling). Agar siz tashqariga chiqayotganingizni bilsangiz, bu haqda o’quvchilaringiz bilan oldindan gaplashing va uning o’rnini bosuvchiga sinfingizda qanday vazifalarni, topshiriqlarni bajarishini aytib bering.
Kalit so’z usullarini o’rgating. Talabalarga STOP: Sssssshhhh kabi foydali kalit so’z usullarini o’rgatish orqali harakat qilishdan oldin o’ylashga undash. Tinchlanish uchun sokin fikrlarni o’ylab ko’ring, reja tuzing, rejangizni mashq qiling.
O’quvchilar bilan birgalikda “Ijtimoiy o’qish”ni mashq qiling. Ijtimoiy o’qishni o’quvchilarga turli xil ijtimoiy vaziyatlarda boshqa odamlar nima qilishlarini kuzatish va mulohaza yuritishda yordam berish uchun usul sifatida foydalaning. Tanaffus paytida o’quvchi bilan birga o’tiring va boshqa o’quvchilar guruhini kuzating. Birgalikda kim kim bilan gaplashayotganini, odamlarning e’tiborini qanday jalb qilishini va ular qanday qilib navbatma-navbat turishini kuzating. Ko’rgan narsalaringizni yozib oling va tanaffusning ijtimoiy jihatlarida qanday qilib muvaffaqiyatli bo’lish uchun o’quvchi bilan reja tuzing.
O’quvchilarni o’zlarining his-tuyg’ularini his qilishlarini rag’batlantirish. Ulardan aerobik mashqlar bilan shug’ullangandan keyin tanalarini uzoq vaqt o’tirish bilan solishtirganda o’zlarini qanday his qilishlarini tasvirlashlarini so’rang. Ularni yaxshi his qilishlariga yordam beradigan harakatlarga e’tibor bering va faoliyatingizda shunday harakatlardan ko’proq foydalaning. Ularni jadvalga kiriting va agar bola tushkunlikka tushganda va yordamga muhtoj bo’lsa, ularga murojaat qiling.
Insonlar hissiyotlari haqida kitoblarni o’qing. Birgalikda o’qish vaqtida inson his-tuyg’ularining butun doirasini o’rganadigan va tasvirlaydigan hikoyalarni tanlang. Kitoblar odamlarning his-tuyg’ulari turlari va ularni ifoda etishning xavfsiz usullari haqida ajoyib ma’lumot manbai bo’lish ehtimoldan yiroq emas.
Yozish orqali o’quvchilarning his-tuyg’ularni o’rganing. O’quvchilarga o’zlarining hissiy holatlarini tasvirlaydigan so’zlarni topishga yordam berish uchun jurnallar va boshqa yozish mashg’ulotlaridan foydalaning. Ularga xafa bo’lgan, qayg’uli, hayajonlangan, asabiy va baxtli kabi his-tuyg’ularni his qilish so’zlarini eslatmalarga yozishni so’rang. Bu eslatmalarani yopishtirish uchun sinfingizda ko’rgazma yoki devoriy gazeta(uni istaganingizcha nomlashingiz mumkin. Masalan, “Men bugun…”) tayyorlang. O’quvchilardan eslatmalarni tegishli joyga yopishtirishlarini so’rang va bunga doim e’tibor qarating.
Muallif Syuzan Kreyg ta’kidlaganidek, “Sinfdagi rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlash muhiti bolalar kelajakka ishonch va umid bilan qarashlari kerak bo’lgan xavfsiz boshpana beradi”. O’z sinfingizda shunday iqlimni yaratish uchun ushbu strategiyalardan foydalaning va o’quvchilaringizga muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo’lgan o’z-o’zini nazorat qilish, boshqarish ko’nikmalarini mustahkamlashga yordam bering.
O’quvchilarning o’z-o’zini baholashi o’quvchilar o’z faoliyatini tahlil qilganda va baholaganda sodir bo’ladi. Amaliyot orqali ular quyidagilarni o’rganadilar:
o’z taraqqiyoti va malakasining rivojlanishini xolisona aks ettirish va tanqidiy baholash;
ularning tushunchalari va imkoniyatlaridagi kamchiliklarni aniqlash;
ularning ish faoliyatini qanday yaxshilashni aniqlash;
mustaqil o’rganish va tanqidiy fikrlash.
O’quvchilarning kasbiy kompetensiyalari uchun zarur bo’lgan o’quv ko’nikmalarini rivojlantirish va ularni o’z ta’lim jarayonlari haqida xabardor qilish va mas’uliyatni oshirish uchun o’z-o’zini baholashdan foydalanish zarur.
Ba’zan o’qituvchilar o’z-o’zini baholash va tengdoshlarni baholashdan birgalikda foydalanishadi. Masalan, ular o’quvchilardan tengdoshlarining ishlarini tanqid qilish uchun rubrikadan foydalanishni shundan so’ng o’z ishlariga xuddi shu mezonlarni qo’llashni talab qilishlari mumkin.
Malakali o’z-o’zini baholash boshqa baholash shakllari kabi ishonchli bo’lishi mumkin, ammo natijalar boshqa baholovchilar natijalari bilan chambarchas bog’liq bo’lishini istasangiz, siz talabalarga trening va amaliyot bilan ta’minlashingiz kerak.
O’quvchilarga o’z-o’zini baholashni mashq qilish uchun yo’naltirilgan imkoniyatlarni ta’minlash uning muvaffaqiyati uchun nihoyat muhim hisoblanadi. O’quvchilar o’zlarini baholashni mashq qilishlari, muhokama qilishlari va asoslashlari kerak. O’quvchilar o’z ishlarini o’z-o’ziga baholagandan so’ng, ular o’zlari haqida olgan bilimlari asosida yangi o’quv maqsadlarini belgilashlari hamda maqsad sari harakat qilishlari mumkin bo’ladi.
O’quvchilarni o’z-o’zini baholashni qo’llab-quvvatlash va o’z-o’zini baholashni o’rgatish uchun quyidagi 3 ta usuldan foydalanishlari lozim:
1. Muvaffaqiyat mezonlari bo’yicha o’z-o’zini baholashni qo’llab-quvvatlash uchun quyidagi jarayondan foydalaning:
O’quvchilarni o’z ishlarini mezonlar bo’yicha baholashlari va muvaffaqiyatlarni aniqlashlariga o’rgating. O’quvchilar muvaffaqiyatlarni aniqlashga ishonch hosil qilganda, ulardan muvaffaqiyat mezonlari qayerda bajarilmaganligini aniqlashlarini so’rang – bunda siz o’qituvchi sifatida yaxshilash yo’llari bilan yordam berishingiz kerak.
2. Talabalar muvaffaqiyat mezonlariga javob bermaganlarida foydalanishi mumkin bo’lgan usullarni ko’rsating. Masalan, o’quvchidan quyidagi shartlarni bajarishni so’rang:

• 
  jarayondagi qadamlaringizni qayta ko’rib chiqing;
  
• 
  do’stingiz bilan tekshiring;
  
• 
  misolga, topshiriqqa yana e’tibor bering;
  
• 
  baland ovozda o’qing;
  
• 
  qo’shimcha ma’lumot toping;
  
• 
  lug’atdan foydalaning.
  

3. Talabalarga “yaxshi ish” modeli bo’yicha o’z-o’zini baholashini yoki namunali javob bilan o’z ishini tekshirishni so’rashingiz kerak.
O’z-o’zini baholash natijasida o’quvchilar takomillashtirish uchun amalga oshirishlari kerak bo’lgan aniq harakatlarni aniqlash va keyingi qadamlarini rejalashtirishni o’rganadilar.
O’quvchilarga maqsadlar qo’yish va keyingi qadamlarni rejalashtirishni o’rgatish nihoyatda muhim, shuning uchun ular o’zlarining uzoq muddatli va qisqa muddatli shaxsiy maqsadlarini ortib borayotgan ishonch bilan belgilashlari mumkin bo’ladi.