Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

 
1
 
. 
.
.
2
1
k a ta k — ni yoki — ni tashkil qiladi. —= — ek anini o ‘qu v ch ilar 
8
4
8
4
ch izm ag a q arab bilishadi. U stki to ‘rt to ‘rtb u rch ak d a sakkizdan oltini,
p astk i 
to ‘rt 
to ‘rtb u rch ak d a 
esa 
to ‘rtdan 
uchni 
shtrixlaym iz.
T a q q o slash yoMi bilan m os to ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak lar o ‘zaro teng
ek an ig a, d em ak, — = — yoki —= — ekan ig a ishonch hosil qilam iz.
4 
8
8
4
Sonning ulushini topishga d o ir m asalalarni y ech ish d a k a sm in g
k o n k ret m azm uni o chiladi va m ustahkam lanadi. B unday m asalalarni 
y ech ish g a so n n in g b ir ulushini to p ish g a d o ir m asalalarni y echish 
m alakasi aso s boMadi.
S o n n in g
kasrini to p ish g a d o ir m asalalarni 
y echish 
m os 
k o ‘rsatm alilik k a aso slan g an boMishi kerak. 0 ‘q u v ch ilam i sonning 
kasrini to p ish g a d o ir m asalalarni y ech ish b ilan tanishtirishni am aliy
267

---

xarak terd ag i m asalani o ‘rganib ch iq ish d an boshlash m aqsadga 
m uvofiqdir:
“ U zunligi 10 sm boMgan kesm a ch izin g . Shu k esm an in g ^
qism i nech a san tim etrg a teng?
0 ‘qu v c h ila r uzunligi 10 sm boMgan k esm an i chizish ad i va o ld in
bu k esm aning 
^
qism i nech a santim etrga ten g ekanini topishadi:
3
10:5=2 (sm ). S o ‘ngra k esm aning — qism i necha san tim etrg a ten g
ekanini topishadi.
U l u s h l a r . S o n n i n q b i r n e c h a q i s m i
U lu sh tu sh u n ch asig a o lib keluvchi m iso llar b ilan tanisham iz.
1. 
D oira ch izin g va uni ten g ikki boMakka boMing. BoM aklardan 
b irini b o ‘yang. Siz d o iran in g qanday qism ini (qanday boM agini, 
u lushini) b o ‘y adingiz? Y ana b ir d o ira ch izin g va uni te n g 4 ta bo- 
lakka boMing.
BoM aklardan bittasin i b o ‘yang. B u gal d o iran in g to ‘rtd an bir 
q ism in i (u lushini) b o ‘yadingiz. T o ‘rtdan uch qism i b o ‘yalm agan.
2. D afbaringizga b iro r A B k esm a chizing. U n in g o ‘rtasini С 
n u q ta b ilan belgilang. N atijad a AB k esm a te n g ikki boM akka 
ajratildi: A C = C B . H ar b ir bolak A B ning ikkidan b ir qisniini (y arim ) 
tashkil qiladi.
3. N o d ira o p a bitta butun tortni ten g
8
boMakka boMdi. S hundan 
b ir boMagini o ‘g lig a berdi. 0 ‘gli to rtn in g q an d ay ulushini o ldi? N o ­
d ira o p an in g o ‘gMi to rtn in g sakkizdan b ir ulushini oldi.
268

---

D oirani, kesm ani, kv ad rat yoki to ‘g ‘ri to 'rtb u rch ak n i b ir butun 
d eb q arash m um kin. B utu n n in g ten g b o ‘laklari u lu sh lar deyiladi. 
O d atd a ikkidan b ir ulush - yarim , to ‘rtdan b ir ulush - ch o rak , sak ­
kizd an b ir ulush esa n im ch o rak d eb yuritiladi.
R asm dagi sh a k lla m in g q an d ay qism i (ulushi) b o ‘yalgan?
O d d i y k a s r . U n i n g o ‘q i l i s h i v a y o z i l i s h i
A B kesm a te n g 4 boM akka bolingan. Q u y id ag ilam i ayting:
— ' ■‘j— — • 
jr-v*T" 
f i " —I— i—b>'"—t
Л
—j- 
t
T —* * • -
;■ 
•4* ..............1
! : ! - V l‘ ! ! "t j • I t - M - T
"
i i- ; - 4
- h ar b ir boMak 
(ulush, qism ) A B n in g q an d ay qism ini tashkil
etadi?
- A D k esm a A B k esm an in g qanday qism ini tash k il etadi?
- A F k esm a A B k esm an in g q an d ay ulushini tash k il etadi? 
U lu sh lam i raq am lar orqali ifodalash m um kin. A vval "— " chiziladi. 
U n in g tag ig a k esm a 
n echta ten g b o lak k a ajratilg an lig i, y a ‘ni 4 va
c h iz iq ch an in g u stig a shu ten g boM aklardan nechtasi o lin g an lig i, ya'ni
3
3 y o zilad i. N atijada — yozuv hosil boiadi. "— " "kasr chizigM" dey-
4
iladi. A F k esm a A B k esm an in g — qism ini tashkil qiladi.
4
B u tu n n in g bitta yoki b ir n ech ta teng u lu sh larid an tu zilg an son 
k asr deyiladi.
K asr chizigM ustidagi 3 raqam i k a sm in g surati, tag id ag i 4 
raqam i k asrn in g m axraji deyiladi. K asrlar q u y id ag ich a o ‘qiladi:
1 
3 
5
i k k i d a n b i r , 
besh d an u c h ,
sakkizdan besh.
2 
5 
8
269

---

1. 
Q uyidagi ib o ralam i k asr k o 'rin ish id a yozing. B esh d an to ‘rt, 
uchdan ikki, m ingdan bir, y ettidan b esh , o ltidan to ‘rt, y u zd an uch.
R asm dagi sh ak llar n ech ta ten g q ism larg a ajratilg an va ulardan 
nech tasi b o ‘yalgan? B o ‘yalg an q ism in i k asr k o ‘rin ish id a yozing.
0
Ш И
K asrlam i s o ‘zlar bilan yozing: —, — , -----, ----------.
9 
10 
100 
1000
B i r x i l m a x r a j l i k a s r l a r n i t a q q o s l a s h
U zunligi 
6
sm boMgan k esm a chizing. U n in g q ism in in g uzunligi 
nech a sa n tim etr boMishini topib, ja v o b n i ja d v a l k o ‘rin ish id a y o zay - 
lik:
Ulushlar
1
6
2 6
3 6
4 6
5 6
Ulushga mos uzunliklar (sm)
1
2
3
4
5
M axraji o ‘zaro ten g (b ir xil) boMgan k asrlarning: qaysi b irin in g
surati katta boMsa, o ‘sha k asr kattadir; qaysi b irin in g surati kich ik
boMsa, o ‘sha k asr kichikdir.
U zunligi 12 sm boMgan k esm a chizing. U n in g qism in in g
u zunligi nech a san tim etr boMishini topib, ja v o b n i ja d v a l k o ‘rin ish id a 
yozing:
Ulushlar
12
13
14
16
Ulushga mos uzunliklar (sm)
6
4
3
2
Suratlari o ‘zaro teng boMgan kasrlardan: qaysi b irin in g m axraji 
k ich ik boMsa, o ‘sha k asr k atta boMadi; qaysi b irin in g m ax raji k atta 
boMsa, o ‘sha k asr kichikdir.
1. M axraji 4 boMgan 3 ta k asr y o zing. M ax raji 
8
boM gan 4 ta 
k a sr yozing. M axraji 10 boMgan 5 ta k a sr yozing.
2. S urati 1 boMgan 4 ta k asr yozing. Surati 3 boMgan 4 ta k asr 
yozing. Surati 5 boMgan 4 ta k asr yozing.
270

---

3. Y u ld u zch alar o ‘m ig a > yoki < b elg ilarid an m osini q o ‘ying: