Boshlang'ich sinflarda ona tili darslarida didaktik materiallardan foydalanish Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

2.Boshlang’ich sinflarda otni o’rgatish va didaktik materiallardan foydalanish
3-sinfda "Otlar, ya'ni otlarning birlik va ko'plikda qo'llanishi" ustida ishlash jarayonida o'quvchilarda: 1) birlik va ko'plikda qa'llangan otlarning ma'nosi va qo'shimcha orqali farqlash. 2) birlikdagi otdan ko'plik shaklidagi va, aksincha, ko'plikdagi otdan birlik sondagi ot hasil qilish, 3) gapda so'zlarning bog'lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to'g'ri foydalana olish ko'nikmalari shakllantiriladi.
Otlarning birlik va ko'plikda qo'llanishi taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar - daftarlar, qalam - qalamlar, nok - noklar kabi. Suhbat asosida daftar so'zi nechta (bitta) predmetni va daftarlar so'zi nechta (ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so'zlar bilan ham shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar umumlashtiriladi: agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo'llaniladi, agar ikki va undan ortiq shaxs yoki narsani bildirsa, ko'plikda qo’llanadi. Ko'plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga -lar qo'shimchasi qo'shiladi. birlikdagi otlar kim? yoki nima? so'rog'iga, ko'plikdagi otlar esa kimlar'? yoki nimalar? so'rog'iga javob bo'ladi.
Bu sinf o'quvchilariga faqat birlikda qo'llanadigan otlar, birlik shaklida qo'llangan armiya, qo'shin, xalq kabi otlar ko'plik ma'nosini bildirishi, bunday otlarga ko'plik qo'shimchasi qo'shilganda anglatadigan ma'nosi maxsus tushuntirilmaydi. Agar o'quvchilar bu haqida savol bersalar, soddagina shaklda tushuntirish mumkin.
Otlarning birlik va ko’plikda qo'llanilishini kuzatish aslida so'z shakli ustida ishlashning boshlang'ich hosqichi hisoblanadi. Bunda o’quvchilar otlarni ko'plik qo'shimchasi bilan o'zgartirish. ya'ni otga shakl yasovchi qo'shimcha qo 'shish bilan so’zning leksik ma'nosi o'zgarmasligiga ishonch hasil qiladilar.
Otlarning egalik qo'shimchalari bilan qo'llanishini o'rgatish.
Bu mavzu boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun murakkab hisoblanadi. chunki bu mavzu o'rganilgunga qadar. o'quvchilar "shaxs" tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini hali o'rganmagan bo'ladilar.
O'quvchilarga egalik qo'shimchasi shaxs, narsa birlik va ko'plikdagi uch shaxsdan biriga taa’lluqli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o'quvchilarni otlarning egalik qo'shimchalari bilan qo'llanishini o'zgatishda o'qituvchi ishni sarlavhadagi "egalik" so'zining leksik ma'nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: "egalik" ega bo'lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma'nolarini bildiradi, demak, egalik qo'shimchasi deganda biror narsaga ega bo'lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekanini bildiradigan qo'shimchalar tushuniladi.
Otlar egalik qo'shimchalari bilan qo'llanadi. Otga qo'shilgan egalik qo'shimchasi shu ot ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o'qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ra'noning kitobi ham qiziqarli edi.
Kitobim, kitobing, kitobi so'zlari so'z tarkibiga ko'ra tahlil qilinadi va o'quvchilar kitob - o'zak, -im, -ing, -i qo'shimcha ekanini aniqlaydilar. O'qituvchi kitob va kitobim so'zlarini taqqoslashni, -im qo'shimchasining ma'nosi haqida o'ylab ko'rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi ; o'quvchilar qo'shimchaning ma'nosi haqida fikr yuritadilar, ammo kitobim so'zining ma'nosiga (mening kitobim - kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O'qituvchi qisqa tushuntiradi :
- Tilda uchta shaxs mavjud:
I shaxs - so'zlovchi
II shaxs - tinglovchi
III shaxs - o'zga
Hozir men sizga so'zlayapman, tushuntiryapman, demak, men - so'zlovchi , hozir siz meni tinglayapsiz , demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) - o'zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va ko'plik sonda qo'llanishini bilasiz. Ma'lumki,
biror narsa bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxsga tegishli bo'lishi mumkin. Mana shu ma'nolarni, ya'ni biror shaxs va narsaning birlik yoki ko'plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qo'shilgan egalik qo'shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so'ziga qo'shilgan -im qo'shimchasi kitobning I shaxsga taa’lluqli ekanini, ya'ni kitobing egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo'shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Kitobimiz so'zidagi -imiz qo'shimchasi kitob so'zlovchi shaxsga, shu bilan birga, ko'p shaxsga (ko'p so'zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i qo'shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo'shilgan mana shunday qo'shimchalar egalik qo'shimchalari deyiladi. Egalik qo'shimchalari tegishlilik, egalik ma'nosini bildiradi.
Egalik qo'shimchalari otlarga ikki variantda qo'shiladi. Akam va kitobim, akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so'z tarkibiga ko'ra tahlil qilinadi, qo'shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, -si, -miz, -ngiz, -si egalik qo'shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan otlarga -im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo'shimchalari qo'shiladi. Shundan so'ng o'quvchilar "Ona tili" darsligidagi qoidani o'rganadilar, jadvalni tahlil qiladilar.
O'quvchilarga egalik qo'shimchalari haqidagi ko'nikmani shakllantirish uchun matndan egalik qo'shimchasi bilan qo'llangan otni topish, uni tarkibiga ko'ra tahlil qilib, egalik qo'shimchasining shaxs sonini aniqlash, matnda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qo'shimchasini qo'shish, narsa qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Egalik qo'shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar bilan turlanishini o'rganish jarayonida egalik qo'shimchasi bilan qo'llangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o'rganish jarayonida esa egalik qo'shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog'lanib, so'z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi.
Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarning gapda boshqa so'ziar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o'rgatishda o'quvchilarning gapda so'zlarning bog'lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o'quvchilar gapda ma'no va grammatik tomondan bog'langan so'zlarni (so'z birikmalarini) ajratishga O’rganganlaridan so'ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so'zlarning bog'lanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o'quvchi ot gapda qaysi so'z bilan bog'langanini aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so'zlar bilan bog'langanda qo'shimchalar bilan o'zgarishi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o'quvchilar I-sinfdayoq so'z shakllarining o'zgarishi bilan amaliy tanishadilar, ammo ular so'z shakli nimaligini hali bilmaydilar. O'quvchilar keyingi sinfda shakl yasovchi (so'z o'zgartuvchi) qo'shimchalar bilan tanishadilar, bu qo'shimchalar gapda so'zlarni bog'lash uchun xizmat qilishini tushunadilar.
4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo'shimchalarini to'g'ri yozishga o'rgatish hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o'rganiladi :
1) otlarning kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish;
2) ko'plikdagi otlarning turlanishini o'rgatish ;
3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o'rganish va u bilan bog'liq holda kelishik qo'shimchalarining yozilishi haqida ko'nikma hosil qilish.
Otlarning kelishik qo'shimchalari bilan o'zgarishi - turlanish haqida tushuncha berish bilan o'quvchilarga kelishik qo'shimchalari gapda so'zlarni bog'lash uchun xizmat qilishi, o'zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi, so'roqlari, qo'shimchalari va joylashish tartibi tushuntiriladi.
O'quvchilar turlanish bilan kelishiklarning mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida tanishririladi, gapning asosi (ega va kesim) va so'z birikmalari ajratiladi. Ular gapda bir otning boshqa har xil so'zlar bilan shakl yasovchi qo'shimachalar (ning, -ni, -go, -do, -dan) yordamida bog'lanishini kuzatadilar, bu qo'shimchalar kelishik qo'shimchalari ekanini, otlarning kelishik qo'shimchalari bilan o'zgarishi turlanish deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklarning joylashish tartibi, so'roqlari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklarning aniq qo'shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida tushuntiriladi. Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa ikkinchi darajali bo'lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi.
O'quvchilar o'zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o'zlashtirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib boriladi: o'quvchilar avval gapda ot bog'langan so'zdan shu otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so'roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar. Masalan, o'qidi (nimani?) - kitobni, tushum kelishigi). Ular buni yaxshi o'zlashtirganlaridan so'ng, mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi.
Ko'plikdagi otlarning turlanishini o'rganishda nutqda ko'plikdagi otlardan to'g'ri foydalanish ko'nikmasini takomillashtirish maqsadi ko'zda tutiladi. O'quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so'rog'ini va bitta shaxs, narsani bildirishini aytadilar, (nima?
- kitob. kim? - o'quvchi); o'qituvchi agar shu ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so'roqqa javob bo'lishini, qaysi kelishikni bildirishini so'raydi, ular qiynalmay javob beradilar (nimalar? - kitoblar, kimlar? - o'quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko'plikdagi otlar bosh kelishikda nimolar? yoki kimlar? so'rog'iga javob bo'ladi. O'quvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko’plikda turlaydilar va ko'plik qo'shimchasi doim keishik qo'shimchasidan oldin qo'shilishini, so'roqlarini bilib oladilar.
Har bir kelishikni alohida o'rganishning vazifasi kelishikni o'rganish bilan bog'liq holda kelishik qo'shimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o'quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi.
Kelishiklarni bilib olish maqsadida so'roqlardan foydalaniladi. Buning uchun o’quvchilar, birinchidan, so'roqni otning yakka o'ziga emas, balki gapda ot ma'no tomondan bog'langan so'zdan shu otga berishni o'rganishlari, ikkinchidan, kelishiklarning so'roqlarini yaxshi bilishlari zarur.
Ona tili darslarida bog’lanishli nutqni o’stirish o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi? Ularning tafakkurini kengaytiradi. Shuning uchun o’qituvchi “… o’tilgan tema asosida o’quvchilarning nutq ko’nikmasini o’stirishga e’tibor berishi lozim”1.
Ayrim o’qituvchilar mustaqil ijodiy yetarli e’tibor bermaydilar. Natijada o’quvchilar o’z fikrlarini og’zaki va yozma bayon qilishda qiynaladilar.
Kuzatishlar ko’p hollarda og’zaki nutqi har tomonlama o’sgan o’quvchilarning yozma nutqi ham rivojlangan bo’lishini ko’rsatmoqda.
IV-VIII sinflarda o’quvchilarning bog’lanishli nutqini o’stirish maqsadida turli xaakterdagi mustaqil ishlardan foydalaniladi. Jumlada, ma’lum bir grammatik qoida asosida tekst mazmunini qayta hikoya qilish; rasmlar, diafilm`lar, kinofil`mlarda ko’rganlari yoki shaxsiy taassurotlari va eshitganlari asosida turli xarakterdagi insholar yozish, o’qilgan badiiy asar, ko’rilgan fil`m va spektaklllarga taqrizlar yozish, a’lum bir uslubda berilgan tekstni ikkinchi bir uslubdagi tekstga erishish mumkin.
O’quvchilarning saviyasi oshgan sari bog’lanishli nutq malakasi ham kengayib boradi. IV sinf o’quvchisi ma’lum bir grammatik talab asosida (og’zaki va yozma) tekst mazmunini qayta hikoya qila oladigan, rasmlarda, diafil`mlarda ko’rganlari asosida og’zaki va yozma tekst tuza oladigan, shaxsiy taassurot va eshitganlarini bayon qilib bea oladigan bo’ladi.
O’quvchilar o’z fikrini erkin bayon qilishi uchun quyidagilarga ega bo’lishlari lozim:
a) yetarli darajadagi so’z boyligi;
b) ona tilidan o’rganilgan qoidalarni amalda qo’llay olish malakasi;
v) gapda so’zlarni o’rinli ishlatish, gapni grammatik jihatdan to’g’ri tuzish, gaplarning bir-biriga bog’lanishini hisobga olgan holda bog’li tekst tuza olish malakasi;
g) o’z nutqida tilning tasviriy vositalaridan o’rinli foydalana olish malakasi;
d) to’g’ri yozish ko’nikmasi.
O’quvchilarning bog’lanishli nutqini o’stirishda yoziladigan insholarning ahamiati katta. O’quvchilar o’z taassurotlari asosida mustaqil insho yozishga qiziqadilar. Masalan, “O’lkamizga bahor keldi” temasida insho yozdirish uchun o’qituvchi insho mavzusini uni yozishdan 10-15 kun oldin o’quvchilarga ma’lum qiladi. Ular bu vaqt ichida tabiatda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni kuzatadilar va o’zlarini fikr-mulohazalarini, yuqorida qayd qilinganidek, kuzatishlar daftariga yozib boradilar. Vaqt-vaqti bilan o’qituvchi inshoga tayyorgarlik qanday tartibda olib borilayotganini so’rab turadi.
“Ekskursiya” temasida insho yozish uchun ham xuddi shunday tayyorgarlik talab etiladi. O’qituvchi, avvalo, bolalarga uyushtiriladigan ekskursiyaning maqsadini, nimalarga e’tibor berish lozimligini, taassurotlarini yozib boorish kerakligini uqtiradi.
O’quvchilarni mustaqil ravishda bayon va insho yozishga o’rgatish maqsadida o’qituvchi mustaqil ishning quyidagi bosqichlarini o’tashga da’vat etadi:
a) tekstni diqqat bilan o’qib chiqish va tushunmagan so’zlarining ma’nosini bilib olish;
b) tekst mazmuniga qarab, bayonning tuzish;
v) plan asosida tekst mazmunini og’zaki hikoya qilishga tayyorlanish;
g) tekst mazmunini izchil bayon qilish so’z, so’z birikmasi, gaplar tanlash;
d) yozilgan bayonni diqqat bilan o’qib chiqish; o’z-o’zini control qilish.
O’quvchilarning mustaqil ishlarini o’zlari kontrol qilishda, ta’limiy bayon tekstini darslikdan tanlash yaxshi natija beradi, chunki barcha o’quvchilar tekstni mustaqil o’qib chiqish imkoniga ega bo’ladilar.
Ta’limiy xarakterdagi insholarni yozishda o’quvchi mustaqil ishning quyidagi bosqichlarini bosib o’tadi:
a) inshoning mavzusi haqida to’liq tasavvurga ega bo’lish, material to’plash;
b) inshoning planini tuzish;
v) inshoning mazmunini ochish uchun so’z, so’z birikmasi va gaplar tanlash;
g) planning har bir moddasiga oid fikrlarni to’plash;
d) fikrni yozma bayon qilish;
e) yozilgan inshoni diqqat bilan o’qib chiqish hamda har bir so’zning yozilishini, gaplarning tuzilishini ko’zdan kechirib chiqish.
O’qituvchilar bog’lanishli nutqini o’stirishga har bir darsda e’tibor berishlari zarur. Mustaqil ishning bog’lanishli nutqni o’stirishga yordam beradigan quyidagi turlaridan foydalanish tavsiya qilinadi:
1. Biror grammatik, orfografik qoida talabiga muvofiq gap tuzish, misollar topish. O’qituvchi bunday misollarni adabiyot darsliklaridan, shuningdek, gazeta va jurnallardan talashi mumkin. Adabiyot darsida badiiy asar o’rganilar ekan, shu parchadan ona tilining ma’lum bir qoidasiga taalluqli so’zni izohlab o’tish yoki misolni esda saqlab qolish, lozim bo’lsa, bu misolni daftarga ko’chirib olish.
2. tayanch so’zlar yoki so’z birikmalari yordamida bog’lanishli tekst tuzish. Bunday so’zlar va so’z birikmalarini ko’chma doskaga yoki kartinka yozib sinfga olib kirish aqsadga muvofiqdir. Masalan, Buxoro shahar hamza nomli maktab o’qituvchisi M.Qodirova “Sifat-so’z turkumi” temasi yuzasidan o’quvchilar bilimini mustahkamlash maqsadida g’ayratli, tirishqoq, a`lochi; odobli, xushmuomala, saranjom, bilimdon sifatlarini qatnashtirib, “Dildora – a’lochi qiz” temasida tuzishni topshiradi: