Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi, innovatsiya va integrasiya fanidan 2020-yil 3- kurslar 2- semestr uchun majmua

3.MAVZU. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING SHAKLLANISHI VA TADRIJIY RIVOJLANISH TARIXI

Ta’lim-tarbiya mazmuni, maksad va vazifalari davrlar utishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari xam takomillashib bormokda. Xozirda inson faoliya- tining asosiy yunalishlari shu faoliyatdan kuzda tutilgan massadlarni tulik, amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlittizimga, ya’ni texnologiyalarga aylanib bormokda. Xuddi shu kabi ta’lim-tarbiya sox,asida ham sunggi yillarda pedagogic texnologiya amal kila boshladi. Ishlab chik,arishdagi texnologiyada turli materiallarga ishlov berish tegishli kasb ustalari tomonidan amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiyaning mazmuni esa ukituvchi, tarbiyachi tomonidan Ukuvchi (ta’lim oluvchi)ga akdiy, ruxiy, axlokiy jixatdan turli usulda ta’sir utkazishdan iboratdir. Pedagogik texnologiya tushunchasi XX asrda paydo buldi va turli rivojlanish boskichlaridan utib kelmokda. Dastlab bu tushuncha 1940- yillardan 50- yillar urtasigacha „ta’lim texnologiyasi“ deb kullanilib, ukuv jarayonida audio-

vizual texnika vositalaridan foydalanishni ifoda kilgan. Pedagogik texnologiya tushunchasi dastlab XX asrning urta- larida AKD1da kullana boshlagan. Bunda „pedagogik texnologiya“ va „ta’lim texnologiyasi“ atamalari fakat texnika vositalari yordamida ukitishga nisbatan kullangan edi. Vakt Utishi bilan ularni kullash darajasi kengayib borishi natijasida mazmuni xam tegishlicha uzgarib bordi. Xozirga kelib esa pedagogik texnologiya tushunchasining zamo- naviy, ilmiy asoslangan yagona ta’rifini belgilash maksa- dida bir kancha yirik olimlar tomonidan turli fikr va muloxazalar asoslab berildi. Utgan asrning 50- yillari urtasidan 60- yillargacha „ta’lim texnologiyasi“ atamasi kUllanilib, bunda dasturlash- tirilgan ta’lim nazarda tutilgan. 70- yillarda „pedagogik texnologiya“ atamasi kullanilib, u avvaldan loyixalashtirilgan va anik, belgilangan maksadlarga

erishishni kafolatlovchi ukuv jarayonini ifodalagan. 1979 yilda AKShning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan pedagogik texnologiyam kuyidagicha ta’rif berilgan edi: „Pedagogik texnologiya

bilimlarni uzlashtirishning xamma jixatlarini kamrab oluvchi muammoni taxlil kilish va rejalashtirish, muammo- ningechimini baxolash va uni boshkaruvchilar, goyalar, vosita- lar va faoliyatni tashkil k,ilish usullarini uz tarkibiga oladigan kompleks integrativ jarayondan iborat...“. 80- yillarningboshidan pedagogik texnologiya deb ta’lim- ning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga

aytilgan. Yukrridagi fikrlar asosida pedagogik texnologiya tu- shunchasini ikki xil izo\lash mumkin: birinchidan, uning Ukuv jarayonida texnika vositaparidan foydalanishning ken- gayib borishini ifodalashi nazarda tutilib, ta’limdagi, Ukdgishdagi texnologiya deb nomlash mumkin b^lsa, ikkinchi- dan, bu tushuncha ukuv jarayonining uzini kurnsh__Ilmiy-texnik taraqqiyot nafaqat aksariyat ishlab chiqarish sohasinigina texnologiyalashtiramoqda, balki u madaniyat, ta’lim sohalariga ham kirib bormoqda. Bugungi kunda informatsion axborot tibbiyot, ta’lim va boshqa texnologiyalar to‘g‘risida fxkr yuritish mumkin. Texnologizatsiyalash-bu obyektiv jarayon bo‘lib, ta’lim evolyutsiyasining yangi vazifalarini sifatli hal qilish uchun tayyorgarlik davri Tarixan texnologiya tushunchasi texnik taraqqiyot bilan bog‘liq ravishda yuzaga kelgan va bu tushuncha san’at, hunar va fan haqidagi ta’limotga muvofiq keladi. Texnologiya deganda, odatda ashyolami qayta ishlash metodlari va ishlab chiqarish jarayoni hamda ulaming ilmiy tavsiflarining majmui tushuniladi. Siyosiy lug‘at (M., 1989)da texnologiyaga shunday izoh beriladi: 1) ishlab chiqarish jarayonida ashyolar, materiallar, yarim tayyor ashyolami qayta ishlash, tayyorlash holati, xususiyati, shaklining o'zgarish metodlari yigindisi; 2) ashyolar, materiallar va yarim xom ashyolarga muvofiq ishlab chiqarish qurollari orqali ta ’sir o*tkazish usullari to'g'risidagi fan. «Qomusiy lug‘at»da ham shunga yaqin izoh beriladi, lekin unda birmuncha kengroq yoritiladi: ≪Fan sifatida texnologiyaning vazifasi har tomonlama samarali va tejamli ishlab chiqarish jarayonlarini aniqlash va amaliyotda undan foydalanish maqsadida fizika, kimyo, mexanika va boshqa

qonuniyatlarini bajarish.≫

(M., 1979) Texnologiya grekcha so‘z bo‘lib, texnos- san’at, mahorat, logos- ta’limot degan ma’nolami bildiradi. Pedagogik texnologiya pedagogning talabalarga ta’sir qilishni tashkil etish bo‘yicha kasbiy ahamiyatga molik malakalar tizimini aniqlab beradi, pedagogik faoliyatning texnologikligini anglash usullarini taklif etadi. Hozirgi davr ta’lim texnologiyalari muammosi, pedagogik innovatsiya

tajribalari ulami bir tizimga tushirish va aniqlashtirishni talab qiladi. Oliy maktab oldida pedagogik texnologiyalaming ilmiy asoslari, ulaming tasnifi, mohiyatini ochib berish va o‘quv jarayonining texnologikligi muammolarini ta’minlash masalasi turibdi. 4.1. Pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari Pedagogikaga oid adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texnologiya tushunchasi ta’lim amaliyoti va nazariyasi ilmidan mustahkam o‘rin egalladi, lekin uni pedagogikaning mukammal lug‘atlari (tezaurus)dagi o‘rni hali noma’lumligicha qolib keimoqda. Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo‘lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb, hamda o‘qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta’riflari mavjud. V.P. Bespalko pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizjhn loyihasi sifatida belgilaydi. U pedagogik tizim texnologiyalar ishlab chiqish uchun asos boMadi, deb hisoblaydi. Bunda asosiy diqqat o‘quv-pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratiladi, didaktik vazifa va o‘qitish texnologiyalari tushunchasidan foydalaniladi. Shu tariqa V.P. Bespalko o‘quv jarayonini loyihalash g‘oyasini ilgari suradi. Afsuski, hozirigi qadar pedagogik texnologiya va loyiha tushunchalari haqida aniqlik yo‘q. Pedagogik texnologiya ta’lim jarayoniga jadallik bilan kirib borayotgan bo‘Isa ham, uning maqomi noaniqligicha qolib ketmoqda. Tadqiqotchilaming ishlarida fan va amaliyot oralig‘idan o‘rin egallamoqda. N.F.Talizina har bir pedagog real pedagogik jarayonni tashkil etishdan oldin o‘quv jarayoni haqida texnologik darajada bilimlar tizimini bilib olgan boHishi shart deb hisoblaydi, U fan va amaliyot oralig‘ida tamoyillarni olg‘a

suruvchi, metodlar ishlab chiquvchi, ulami izchil qo‘llash kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi alohida fan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi. Ularsiz pedagogik jarayon texnologiya real o‘qitish jarayoni sifatida asoslanmay qoladi. Ayrim mualliflar o‘qitish texnologiyalariga fan va san’at oralig‘idagi fan deb qaraydilar, boshqalari uni loyihalash bilan bog‘laydilar. Shunday qilib, bir yondashuvda o‘qitish texnologiyalari o‘qitishning barcha vositalarini qamrab olgan qandaydir jihozlash sifatida ham belgilanadi. Unda texnologiya o‘quv jarayonini texniklashtirishni taqozo qiladi. Boshqa yondashuvda texnologiyaga ta’lim amaliyotini yangi yoki zamonaviylashtirilgan bilimlar bilan ta’minlashning usuli sifatida qarashga imkoniyat beradi. Bunda texnologiyaga ta’limning ilmiy tamoyillari va amaliyotini tatbiq etish sifatida qaraladi. Texnologiya tushunchasi 60-yillardagi Amerika va G‘arbiy yevropada ta’Iimni isloh qilinishi bilan bog‘liq ravishda kirib keldi. B.Blui, J. Koroll, P.Ya.Galperin, V.I.Davidov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmikova, L.I. Zankov texnologiyalari mashliur. 0 ‘qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.P.Bespalko, N.F.Talizina, L.M.Fridman, Yu.N.Kulyutkina, G.S.Suxobskoy, T.V.Kudryavsev, A.M. Matyushkin, M.l.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir. Texnologik yondashuvlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, aksariyat o ‘qitish

texnologiyalari bo‘sh texnologiyalanganligi bo‘yicha qolib ketmoqda. Bir qator texnologiyalarda nazariy asoslar kuehaytirilgan bo‘lib, amaliy tomoni u qadar oydinlashtirilmagan. T.A.Ballo texnologiyaning bir tomonini, ya’ni o ‘qitishda topshiriqli yondashuvni yoritadi. BoshqaJarida yo kompyuter orqali dasturlashtirilgan o ‘qitish yoki o ‘qitishning muammoli tuzilmasi ajralib turadi. L.V. Zankov, T.Ya.Galperin, V.l.Davidov tadqiqotlarida bosqichli o‘qitishning yaxlit texnologiyalari haqida fikr yuritiladi. 1. Pedagogik texnologiyada hali ko‘p aniqlanmagan masalalar bor. Bu muammoni tadqiq etish, o‘qitish texnologiyasining tushunchasi va metodologik mohiyatini aniqlash bilan bog‘liq. Pedagogik texnologiya o‘ziga xos va potensial yaratiladigan pedagogic natijalarga erishish uchun, pedagogik tizinuiing barcha tashkiliy tomonlariga aloqador nazariy va amaliy (ta’lim tizimi doirasida) tadqiqotlar sohasi sifatida belgilanadi. Pedagogik texnologiya mohiyatini yoritish uchun pedagog-didaktikachilar tomonidan berilgan ta’riflaiga to‘xtalishni maqsadga muvofiq deb topamiz.

1. Pedagogik texnologiya – bu bilim berish va uni egallashda texnika va inson resurslarini o‘zaro uzviy bog‘liq holda ko‘rib, butun ta’lim jarayonini loyihalashda va amalda qo‘llashda majmuali yondashu usulidan foydalanishdir ( YuNESKO).

2. Pedagogik texnologiyalar - oldindan loyihalashtirilgan pedagogik jarayonni amaliyotda rejali va bir maromda tatbiq etish yoki pedagogik masalalarni yechishga qaratilgan pedagogning uzluksiz o‘zaro bog‘langan harakatlari tizimidir.

3. Pedagogik texnologiyalar–pedagogning yutuqlariga kafolat beradigan, aniq ishlab chiqilgan va qat’iy ilmiy loixalashtirilgan, takrorlana oluvchi pedagogik harakatlar tizimdir.

4.Ta’lim va tarbiya metodlarining u yoki bu to‘plamini qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan pedagogning uzlksiz, o‘zaro shartlangan harakatlari tizimi.

5. Pedagogik texnologiya  o‘qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, yo‘llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig‘indisi va joylashuvini belgilovchi psixologik tartiblar majmuasi. U pedatogik jarayonning tashkiliy, uslubiy vositalaridan iborat ( B.T.Lixachyov)

6. Pedagogik texnologiya –ta’lim beruvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvoffaqiyatni kafolatlay oladigan, ta’lim oluvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir (V.P.Bespalko).

7. Pedagogik texnologiya  o‘quv jarayonining ta’lim oluvchilar va ta’lim beruvchilar uchun so‘zsiz qulay sharoitlar ta’minlanishni loyihalash, tahlil qilish va o‘tkazish bo‘yicha hamma detallari o‘ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modeli ( V.M.Monaxov ).

8. Pedagogik texnologiya vaqt taqsimotiga muvofiq dasturlanib, ilmiy jihatdan asoslanganhamda kutilgan natijaga erishishni ta’minlovchi pedagogik jarayonning barcha bosqich va qismlarining vazifalari aniq belgilangan tizim ( O‘.Q.Tolipov).

Bu ta’riflar tahlilidan pedagogik texnologiya natijani qo‘lga kiritish uchun ta’lim doirasida zarur bo‘lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tatbiq etish degan xulosaga kelish mumkin. Ta’lim texnologiyasi deganda ta’limning belgilangan maqsadi va talabaning bilim darajasiga ko‘ra o‘quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning amalda bo‘lishini ta’minlovchi zarur vositalar tizimi tushuniladi. 0 ‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyasi biror nazariya va maqsad asosida ishlab chiqiladi. Pedagogik tizimning amalda bo‘lishi, uning moslanuvchanligi hamda talabaning shaxsiy xususiyatlari, ulaming texnologik va individiual me’yorlari bilan bog‘langan. Bunda ushbu texnologiyalaming moslashuvchanligi, ulaming variativligi, talaba xatti-harakatlarining bosqichliligi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qitish texnologiyasi sathida o‘quv jarayonining barcha komponentlari yoritiladi. Shaxsga yo‘naltirilgan texnologiya asosida talabalarning intellektual va emotsional-motivatsion rivojlanishi, bilim va kasbiy malakalar shakllanishi, ta’lim jarayoniga qadriyat sifatida yondashish munosabatini ta’minlash, faollikni oshirish, o‘z-o‘zini anglash va mustaqilligini shakllantirish yotadi. Bu tadqiqotlami tahlii qilgan holda ushbu ta’rifni berish mumkin: Pedagogik texnologiya ta’lim maqsadlariga erishish va shaxsning rivojlanishiga qaratilgan pedagogik faoliyatni muttasil ravishda rivojlantirish tizimi loyihasidir. Oliy ta’limni isloh qilish, bu masalalaiga ilmiy asoslangan nuqtai nazardan yondashishga majbur etadi. Har qanday loyihalash, o‘qitishning ilmiy asoslangan vositalari bo‘lgani holda, uning texnologikligi hisoblanmaydi. Loyihalash metodologik funksiya bajaradi. U talabaning psixik rivojlanish qonuniyatlari, o‘quv jarayonining rivojlanish xususiyatlari va pedagogik boshqaruv usullarining tadqiqot vositasi sifatida maydonga chiqidi. Oliy o‘quv yurtida ta’limni takomillashtirish maqsadida pedagogic muloqotning yangi shakllari, axborotlaming tarkibiy qismlarini qayta ishlab chiqish, o‘quv faoliyatini boshqarishning yangi shakllari talab qilinadi. Texnologik taraqqiyot, bugungi kunda ijtimoiy jarayonlarni kuzatib borishga qodir eng muhim komponentlardan biridir. Pedagogik ta’lim texnologiyasini yaxshilash jamiyat madaniy saviyasini va uning iqtisodiy qudratini shakllantirish shartidir. 0 ‘qitish texnologiyasi ta’limning faoliyatini ta’minlaydi, bilimlami mehnat jarayonigatatbiq etishni ta’minlaydi, pedagogning ongliligini qolipga tushiradi, uning jadal harakat qilishiga va hayot yo‘liga ta’sir ko‘rsatadi. Kasbiy o‘qitish texnologiyasi shaxsni intizom, iroda va ixtisoslikka bo‘lgan qiziqishni yuzaga keltiradi. Mutaxassisga bo‘lgan har tomonlama talabni qanoatlantirishga qaratilgan ta’lim texnologiyalari pedagog va talabaning hamkoriigiga tezlikda moslangan psixologik-pedagogik shart- sharoitlami amalga oshirishga yo‘naltiradi. Mutaxassislami kasbiy tayyorlash texnologik tamoyili bo‘lajak kasbiga qaratilgan maqsadlar, mazmun funksiyalari, o‘qitish metodlaridir. Shundan kelib chiqqan holda pedagogik texnologiyalar ishlab chiqiladi. Pedagogik texnologiyalar ta’riflariga bo‘lgan turli yondashuvlar shuni ko‘rsatadiki, haqiqatdan ham o‘qitish texnologiyalari fan va ishlab chiqarish

hamda o‘quv-pedagogik jarayon oralig‘idan o‘rin oladi. Bu kasbiy didaktik tayyoigarlik tizimidagi bilimlaming mustaqil sohasi bo‘lib, u o‘qitishning didaktika nazariyasi va amaliyoti bilan chambarchas bog‘langan. U o‘quv faoliyatini boshqarish jarayonini loyihalash va konstruksiyalash funksiyalarini o‘zida qamrab oladi. O‘qitish texnologiyasi tarkibiga o‘kuv jarayonini boshqarishning aniq usullari, boshqarish va o‘qitishning ayni istiqbolli tadbirlari haqidagi ham nazariy, ham amaliy bilimlar kiritiladi. 0 ‘quv jarayonining borishi sharoitlariga mos ravishda ulaming izchilligi belgilanadi. 0 ‘qitish texnologiyasi, o‘qitish nazariyasi, o‘qitish texnikasi. Ular o‘quv faoliyatini boshqarish haqidagi pedagogik sohalardir. Ular umumlashtirilgan darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi. Pedagogik texnologiya ta’lim istiqbolining jarayonlashtirilgan aspektidir. O‘qitish texnologiyasini belgilash — bu kasbiy faoliyat sohasidagi ta’limiy va takomillashish samarasini ta’minlovchi o‘quv jarayonini me’yoriy boshqarib turishdir. Ilmiy adabiyotlarda pedagogik texnologiyaning uch aspekti to‘g‘risida

fikr yuritiladi: ilmiy, tavsifiy, amaliy. Ilmiy aspektda o‘qitishning maqsadi, mazmuni va metodlari ilmiy asoslanadi hamda pedagogik jarayon loyihalashtiriladi. Tavsifiy aspektda rejalashtirilgan o‘qitish natijalariga erishishning maqsadi, mazmuni, metodlari va vositalarining ishtiroki asosida algoritm jarayoni ishlab chiqiladi. Amaliy aspektda pedagogik texnologiya jarayoni amalga oshiriladi. Ta’lim amaliyotiga nisbatan pedagogik texnologiyaning uch sathi belgilanadi: umumpedagogik, xususiy metodik, lokal (modul). Umumpedagogik texnologiya yaxlit ta’lim jarayonini ifoda qiladi. Xususiy metodik texnologiya bir fan doirasidagi o‘quv -tarbiya jarayoniniamalga oshirish metodlari va vositalaridan iborat bo‘ladi. Lokal (modul) texnologiya o ‘quv tarbiya jarayonining maxsus bo‘Iimlariga texnologiyani tatbiq qilishni ifoda qiladi. Bu texnologiya xususiy didaktik va tarbiyaviy vazifalami hal qilishga qaratiladi. Pedagogikada, o‘qitish texnologiyalari bilan biiga ta’limiy texnologiyalar ham o‘rin olgan. Ta’limiy texnologiyalar mazmun-axborot aspektini bildirsa, o‘qitish texnologiyasi jarayonga aloqador deb hisoblanadi, ya’ni ular orasida hali ham aniq farqlar beigilanmagan. Pedagogik texnologiya talabalarning tayyorgarlik darajasiga, ulaming axborotlar bilan tanishganlik va amaliy tayyorgarligiga moslangan bo'lishi lozim. Kasbiy ta’lim tizimida o‘qitish texnologiyalari fundamental va amaliy bilimlaming o‘zlashtirilishini, harakatlaming reflektivligini aks ettiradi va o‘z kasbiy faoliyatini shakllantiradi. Pedagogik texnologiya o‘qituvchi va talaba faoliyati bilan belgilanadi. Faoliyatning bunday turlariga ko‘ra pedagogik texnologiyaning tuzilmasi aniqlanadi. Pedagogik texnologiyaning tuzilmasi. U konseptual asos, ta ’lint jarayoni mazxnuni va texnologik jarayondan iborat bo‘ladi. Har bir pedagogik texnologiya muayyan ilmiy konsepsiyaga asoslanadi. Pedagogik texnologiyaning ilmiy konsepsiyasi ta’lim maqsadlariga erishishning falsafiy, psixologik, ijtimoiy-pedagogik va didaktik asoslashlami qamrab oladi. Ta’lim jarayoni mazmuni ta’lim jarayonining umumiy va aniq maqsadlari, o‘quv materiali mazmunidan iborat bo‘ladi. Texnologik jarayon o‘quv jarayonini tashkil etish, o‘qituvchi faoliyati, talaba faoliyati, o‘quv jarayonini boshqarish usullari, o‘quv jarayoni diagnostikasini qamrab oladi. Tadqiqotchilar har qanday pedagogik texnologiyalami qanoatlantiradigan mezonlami belgilaydilar. , v Izchillik pedagogik texnologiyaning mezoni sifatida jarayonning mantiqiyligi, pedagogik texnologiyaning barcha qismlarining o‘zaro bog‘likligi, yaxlitligani o‘z ichiga oladi. Pedagogik texnologiyaning mezonlaridan biri, uning boshqaruvga asoslanganligidir. U o‘quv jarayoni diagnostikasi, uni rejalashtirish va amalga oshirishni loyihalash, undagi o‘qitish metodlari va vositalari bilan o‘zgartirib turishdan iborat bo‘ladi. Pedagogik texnologiyaning samaradorlik mezoni ta’lim jarayonining konkret sharoitlarida olinadigan yuksak natijalami ko‘zda tutadi. Qayta tiklash pedagogik texnologiyalar mezonlaridan biridir. Unda pedagogik texnologiyalami boshqa o‘quv yurtlarida qo‘llash imkoniyati tushuniladi. Shunday qilib, oliy maktabda mutaxassislaming kasbiy tayyorgarligi murakkab va doimiy harakatdagi tizimni tashkil etadi. Bu tizimda bo‘lg‘usi o‘qituvchining texnologik tayyorgarligi alohida o ‘rin tutadi. U bo‘lg‘usi pedagogning intellektual rivojlanishi, faol o'qishi, ijodiy shaxsning rivojlanishi, tafakkuming kasbiy yo‘nalganligini idrok qilish, o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etishda tadqiqiy (ilmiy) tamoyillami amalga oshirish bilan bog‘langan. Bo‘lg‘usi pedagogning texnologik tayyorgarligi, oliy o‘quv yurtida pedagogik texnologiyalami amalga oshirishni talab qiladi.

Oliy o‘quv yurti ta’lim jarayonida foydalaniladigan va keng tarqalgan pedagogik texnologiyalar:

Ta’lim jarayonini loyihalash texnologiyasi (loyihalashtirish texnologiyasi), muammoli o'qitish texnologiyasi, o'qitishning tabaqalashtirilgan va individual texnologiyasi, programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasi, kompyuter axborot texnologiyasi, mualliflik texnologiyasidir, tanqidiy fikrlashni shakllantirish texnologiyasi, mustaqil ta’lim olish texnologiyalari, modulli ta’lim texnologiyasi, masofaviy ta’lim texnologiyasi.

Pedagogik texnologiyalarni turlari.

Pedagogika nazariyasi va amaliyotida ta’lim-tarbiya jarayonida ko‘plab yondashuvlar mavjud. Pedagogik texnologiyalarni xarakteri ana shu yondashuvdan kelib chiqadi. Shunga qarmasdan ko‘pgina pedagogik texnologiyalar o‘z mazmuni, maqsadi, metodlari va vositalariga ko‘ra bir-biriga o‘xshash. Pedagogik texnologiyalarni ana shu o‘xshash xususiyatlariga qarab ularni bir necha turga ajratish mumkin.

Qo‘llanilishiga, qamrov hajmiga (masshtabiga) ko‘ra ularni uch guruhga ajratiladi:

1. 
   Umumiy pedagogik texnologiyalar.
   

2. Xususiy pedagogik te nxnologiyalar.

3. Kichik modullli universal texnologiyalar

4.MAVZU. O’QITUVCHILARNI PEDAGOGIK KASB FAOLIYATIGA TAYYORLASHNING PSIXOLOGIK TEXNOLOGIYALARI.

Kasb tushunchasi – bu maxsus tayyorgarlikni talab etuvchi, inson doim tajribadan o’tkazuvchi va unga yashash uchun manba bo’lib xizmat qiluvchi mashg’ulotdir. Kasb bir xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi kishilarni birlashtiradi va bu faoliyat ichida ma’lum aloqalar va axloq normalari o’rnatiladi.

E.A. Klimov tadqiqotlarida “Kasb – jamiyat uchun zarur va qadriyatli soha bo’lib bunda insondan jismoniy va ruhiy kuch talab etadi”, deya ta’kidlaydi.

V.G. Makushin esa, kasb – bu shunday faoliyatki, uning yordamida shaxs jamiyat hayotida ishtirok etadi va uning yashashi uchun moddiy vositalar asosiy manbai bo’lib xizmat qiladi, deya ta’kidlaydi.

Mavjud ta’riflarni umumlashtirib, quyidagicha xulosa qilish mumkin: “Kasb mehnat faoliyatining asosiy shakli bo’lib, uni bajarish uchun inson albatta ma’lum bilim, malaka va ko’nikmalarga, maxsus qobiliyatlar va rivojlangan muhim kasbiy sifatlarga ega bo’lishi kerak”.

Mutaxassislik – kasbiy ta’lim, tayyorgarlik yo’li bilan o’zlashtirilgan ish jarayonidagi maxsus bilimlar, ko’nikma va malakalar majmuasi bo’lib, ular u yoki bu kasb doirasida ma’lum faoliyat turini bajarish uchun zaruriy hisoblanadi.

Shunday qilib, mutaxassislik – kasb ichidagi kasbiy faoliyat turi bo’lib, u shaxsiy yutuqlarga yoki o’ziga xos vaziyatlar orqali umumiy natijalarga erishishga yo’naltirilgan bo’ladi.

Kasbiy faoliyat samaradorligining shartlaridan biri mutaxassisning kasbiy tayyorligi hisoblanadi.

Mashhur rus psixologi I.K. Platonovning fikriga ko’ra, “kasbiy tayyorgarlik – bu o’zini kerakli kasbiy faoliyatni bajarishga qodir va tayyorgarlik ko’rgan deb hisoblovchi va uni bajarishga intiluvchi shaxsning sub’ektiv holatidir”.

E. Seytxalilov, B. Raximov va N. Azizxodjaevalar “kasbiy tayyorgarlik – shaxsning aniq kasbiy faoliyat turi bilan shug’ullanishiga imkon beruvchi nazariy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish jarayonidir”, deya izohlaydilar.

R. Ishmuhamedov, A. Abduqodirov hamda A. Pardaevlar kasbiy tayyorgarlik negizida “bo’lajak mutaxassisning psixologik, psixofiziologik, jismoniy hamda ilmiy-nazariy va amaliy tayyorgarligi” aks etishi kerakligini ta’kidlaydilar.

1 Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog-o’qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar). – T.: “Iste’dod” jamg’armasi, 2008. – B. 16-18

Mualliflarning fikrlariga tayangan holda “kasbiy tayyorgarlik” tushunchasini quyidagicha ta’riflash mumkin bo’ladi:

Kasbiy tayyorgarlik – maxsus nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar, shuningdek, ma’naviy-axloqiy sifatlarni o’zlashtirish asosida shaxsning kasbiy faoliyatni olib borishga nisbatan fiziologik, psixologik va jismoniy tayyorgarlik darajasi.

Kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish – DTS talablari asosida shaxsda maxsus nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar, shuningdek, ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish, bo’lajak mutaxassisni kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli olib borishga nisbatan fiziologik, psixologik va jismoniy tayyorgarlash jarayonidir.

Kasbiy moslashtirish – bo’lajak mutaxassisning kasbiy faoliyat talablarini o’zlashtirishi, individualashuvi demakdir.

Ma’lumki, har bir oliy ta’lim muassasasining muhim vazifalaridan biri bu birinchi kurs talabalarini o’qitishning yangi tizimiga, yangi ijtimoiy munosabatlarga ijobiy moslashuvini, talabalik maqomini muvaffaqiyatli o’zlashtirishlarini ta’minlashdir. Talabalarni oliy ta’lim muassasasi sharoitiga moslashtirishda quyidagi jihatlarni alohida ko’rsatib o’tish lozim:

1) talabalarda moslashuv jarayonining kechishi murakkaab dinamiklikka ega bo’lib, ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega qadriyatli tasavvurlarni o’zaro uyg’unlashuvini talab etadi;

2) talabalar uchun o’qishning birinchi va ayrim hollarda ikkinchi yili murakkab vaziyatlar bilan birga kechadi;

3) oliy ta’lim muassasasida tahsil olish jarayonida talabalarda o’z-o’zini anglash tuyg’usi rivojlanadi, atrof-olam va borliqqa doir qadriyatli munosabatlar tizimining rivojlanishi davom etadi;

4) talabalarda bazaviy o’quv ustanovkalari shakllanadi;

5) talabalik yillari tashkiliy, metodik va psixologik tavsifga ega bo’lib, shaxsning kasbiy va shaxsiy moslashuvining eng muhim bosqichidir1.

Darhaqiqat, kasbiy moslashuv murakkab va ko’p qirrali jarayon hisoblanib, uning negizida muayyan kasb bo’yicha muvaffaqiyatli ishlashni ta’minlovchi imkoniyatlar, shaxsning yo’nalganligi, kasbiy bilim, ko’nikma, malaka va kasbiy sifatlar, mehnat tajribasi ham asosiy mezonlar ko’rinishida namoyon bo’ladi .

Bizga ma’lumki, shaxs ta’lim jarayonining faol ob’ekti va sub’ekti bo’lib, bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayonidagi faolligi uning yo’nalganligi bilan belgilanadi.

O’qituvchilarni pedagogik kasb faoliyatiga tayyorlashning psixologik texnologiyasi (TEST)

3. Tanlagan kasbingizdan mamnunmisiz?

Siz qanday kayfiyatda ishxonaga qatnaysiz? Chin ko‘ngildan qatnay­sizmi yoki xizmat vazifangizni bajarish uchunmi? Jamoa bilan muno­sabatingiz qanday? Ushbu muammolarni bilishni xohlasangiz quyidagi test savollariga javob berib, olgan ballaringiz asosida natijalarni tekshirib ko‘ring.

1. 
   Siz ertalab ishga ketish oldidan o‘zingizni qanday his etasiz?
   

a) a’lo kayfiyatda (10 ochko);

b) dadil (9 ochko);

v) loqayd (8 ochko);

g) horg‘in (-1 ochko);

d) bezovta (-3 ochko);

e) jahldor (-6 ochko).

2. Ishxonada siz o‘zingizni qanday his qilasiz?

a) yaxshi kayfiyatda (10 ochko);

b) dadil (9 ochko);

v) loqayd (8 ochko);

g) horg‘in (-1 ochko);

d) bezovta (-3 ochko);

e) jahldor (-6 ochko).

3. Ishdan uyga qaytgach, o‘zingizni qanday his qilasiz?

a) a’lo kayfiyatda (10 ochko);

b) dadil (9 ochko);

v) loqayd (8 ochko);

g) horg‘in (-1 ochko);

d) bezovta (-3 ochko);

e) jahldor (-6 ochko).

4. Ba’zan belgilangan xizmat vaqtidan tashqari ham ishlaysizmi?

a) ha, ishlash istagi paydo bo‘lganda (10 ochko);

b) ha, zaruriyat paydo bo‘lganda (5 ochko);

v) ha, majburiyat yuzasidan (-5 ochko);

g) yo‘q, ammo vaziyat talab qilganda ishlashga tayyorman (8 ochko);

d) yo‘q, bunga hech qachon rozi bo‘lmayman ((-5 ochko).

5. Siz ishga kechikasizmi?

a) hech qachon (4 ochko);

b) ahyon-ahyonda (2 ochko);

v) aksariyat holatlarda (-2 ochko);

g) doimo (-4 ochko).

6. Yuqori lavozimdagi mansabdor shaxslardan cho‘chiysizmi?

a) yo‘q, ammo ularning fikr-mulohazalarini diqqat bilan eshitaman (8 ochko);

b) yo‘q, nimani o‘ylasam o‘sha fikrimni gapiraman (10 ochko);

v) ha, faqat hurmat yuzasidan (5 ochko);

g) ha, biroq o‘zaro munosabatimiz doimo yaxshi (2 ochko);

d) ha, ba’zan ular bilan suhbatda o‘zimni nohaq sezaman (-7 ochko);

e) ko‘pincha ular bilan ziddiyatga boraman (-5 ochko);

j) ha, ammo bunda doimo o‘zimni nohaq ekanligimni sezaman (-10 ochko).

7. Ishxonada yaqin kishilaringiz bilan ish faoliyatingiz to‘g‘risida suh­batlashasizmi?

a) doimo va chin ko‘ngildan (16 ochko);

b) yo‘q, ammo ba’zida kamtarona (10 ochko);

v) ba’zan (0 ochko);

g) ahyon-ahyonda, chunki bu mavzu qiziqarli emas (-6 ochko);

d) ha, aksariyat hollarda ish yuzasidan kamchiliklar paydo bo‘lganda

hasratlashamiz (-6 ochko);

e) doimo meni tinglashlariga muhtojlik sezaman (-10 ochko).

8. Ishdan keyin hamkasblaringiz bilan uchrashib turasizmi?

a) ko‘pincha yoki ba’zan (3 ochko);

b) ahyon-ahyonda (0 ochko);

v) hech qachon (-2 ochko).

9. Pedagogik faoliyatingizdan tashqari holatlarda kasbingiz haqida o‘ylaysizmi?

a) ha, mamnuniyat bilan (10 ochko);

b) ahyon-ahyonda, negaki mening shaxsiy hayotim tashvishli va halovatsiz (3 ochko);

v) ba’zan, biroq bu holat menga xalaqit bermaydi (0 ochko);

g) ha, o‘ylayman va bu holatdan asabiylashaman (-4 ochko);

d) ko‘pincha va bu holat kayfiyatimni buzadi (-10 ochko).

Minus belgisini hisobga olib, ballaringizni yig‘ing va natijalar bilan tanishing:

• 
  60 ochkodan yuqori: sizning kasbiy faoliyatingizdagi vaziyatingiz juda yaxshi. Siz har kuni ishga go‘yo bayramga ketayotgandek borasiz. Hamkasblaringiz bilan o‘zaro munosabatingiz a’lo darajada. Siz orzu qil­gan natijalarga erishishingiz uchun barcha imkoniyatlar mavjud.
  
• 
  41 – 59 ochko: kasbiy faoliyatingizdagi vaziyatingizni qoniqarli deb hisoblasa ham bo‘ladi. Ko‘proq maqsadlarga erishishni orzu qilsangizda, ishxonada hamkasblaringiz bilan o‘zaro munosabatingiz, ba­ja­rayotgan mehnatingiz hajmi va moddiy ahvolingiz sizni umuman qanoatlantiradi. Ishxonada birinchilar qatorida turishga intiling.
  
• 
  25 – 40 ochko: umidsizlikka tushishingizga hali erta, ammo ish­xo­nangizdagi vaziyatni har taraflama qulay deb bo‘lmaydi. Ehtimol ishxo­nangizdan biror xodim sizga mutlaqo yoqmasligi sababli sizda muammo paydo bo‘layotgan bo‘lishi mumkin. Yoki siz o‘z egallab turgan lavo­zimingizdan norozisiz. Ishxonada faoliyat ko‘rsatayotgan vaqtingizni qizi­qarli o‘tkazish lozimligini maqsad qilib qo‘ying.
  
• 
  15 – 24 ochko: ertalabdan, ishga otlanayotganingizda, o‘zingizni horg‘in sezasiz. Siz “ishga emas – bamisoli qamoqxonaga” iborasini shior qilib olgansiz va mazmunini to‘g‘ri tushunasiz. Pedagogik faoli­ya­tin­gizda belgilangan, ba’zan duch keladigan og‘ir mehnatni yengish uchun bardoshli bo‘lishingiz kerak. Hayotingizdagi turli vaziyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan, o‘zingizdagi ruhiy tushkunlikni engish uchun, hozirdan qat’iy bir fikrga kelib kurashishingiz shart.
  

5.MAVZU. O’QUV-TARBIYAVIY JARAYONINI TASHKIL ETISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING TADBIQIY ASOSLARI

1. 
   Pedagogik texnologiya tushunchasi va uning o’ziga xos jihatlari: ilmiy, protsessual-tavsifiy (tavsiflash, o’quv jarayonini algoritmlash), protsessual-harakatli (o’quv jarayonini amalag oishrilishi).
   

Pedagogik texnologiyalar konsepsiyalarida eng aniq ko‘rinadigan bir necha bir-biriga mos falsafiy asoslarni ajratib ko‘rsatamiz: materializm va idealizm, dialektika va metafizika sseptizm va tabiiy muvofiqlik, insonparvarlik va antiinsonparvarlik, antroposofiya va teosofiya, pragmatizm va ekzistensializm.

Materializm. Ta’lim ma’lumotlari milliy zahiralarida – O‘zbekistonning - o‘quv meto­dik adabiyotlarida eng avval dialektik-materializm falsafiy yo‘nalish­lar aks ettirilgan: maktab ta’lim muammolarini boshqacha tushunish sobiq sovet davrida bema’ni hisoblangan. An’anaviy ta’lim tizimi aynan ana shu falsa­faga asoslangan. Shu bilan birga jahon pedagogika fani va amaliyotida har tomonlama rivojlanish (ma’naviy, g‘oyaviy, intellektual, estetik, jis­mo­niy) masalasini samarali hal etuvchi dunyoqarash muammolariga bir qator alternativ yondoshishlar mavjud.

Insonparvarlik – insonni shaxs sifatida qadrlovchi, uning erkinligi, baxti, rivojlanishi va hamma qobiliyatlarini namoyon etish huquqini tan oluvchi dunyoqarash sistemasi. Bu sistema inson farovonligini ijtimoiy hodisani baholash mezoni, tenglik prinsipini – haqiqat, insoniylikni esa – jamiyatdagi munosabatlar istalgan qoidalari deb hisoblaydi.

Insonparvarlik falsafasiga antroposofiya, pedotsentrizm, erkin tarbiyalash, tabiati muvofiqligi, neopizitivizm, pozitiv ekzistensilizm kabi yo‘nalishlar qo‘shiladi.

Teosofiya diniy yo‘nalish maktablari mazmun asosi hisoblanadi. Teosofiya insonparvarlik paradigmasi xalq pedagogikasida ancha chuqur ildizlarga ega, yoshlarda yomonlik va yaxshilik, shavqatlilik xulqi haqida tasavvurlarini ancha to‘g‘ri shakllantiradi.

Antroposofiya muataassiblik tuzilishlar, sektantliklar bilan hech qanday bog‘liqligi yo‘q, u moddiy emas, ma’naviy qadriyatlarni o‘rganishga qaratilgan dunyoqarashga qat’iy mo‘ljallangan maqsadni ko‘zlaydi, u hayot maqsadi haqidagi, mazmuni haqidagi savollarga javob beradi. Pedotsentrizm falsafasi antroposofiyasiga yaqin.

Pedotsentrizm – falsafiy tarbiyaning bir yo‘nalishi bo‘lib, u bolaning qiziqishlari va talablarini birinchi o‘ringa qo‘yishdan kelib chiqadi. Pedagogikaning asosiy vazifasi bolalar rivojlanishi uchun sharoitlar yaratish deb biladi.

Ekzistensializmning falsafiy konsepsiyasi “inson o‘zidan nima qilsa ana shudir” tezisidan kelib chiqadi. Klassik ekzistensializm vakillari ekzistensiya ma’nosini, uning ma’naviy mohiyatini negativ xususiyatli xissiyot va kayfiyatlardan (qo‘rquv, gunohkorlik, noumidlik) iborat deb bilganlar, neaekzistensialistlar esa ko‘tarinkilik, sovuqqonlik, ishonch, kelajakka ishonish va umid xissi kabi fazilatlar bilan ekzistensiyani boyitib, ba’zi gumanistik g‘oyalarni asos qilib oladilar. Ana shu xislatlar hisobiga deb hisoblaydilar ular, insonning ma’naviy tanlovi ongli va aniq bo‘ladi, uning dunyoga faol munosabati muhim sharti bo‘lib ishtirok etadi.

Muvaffaqiyatga erishish inson hayotining asosiy maqsadi deb hisoblab, tarbiyaning pragmatik konsepsiya tarafdorlari insonni oldiga yuksak maqsadlar qo‘yish, ijtimoiy g‘oyalarga intilishlardan ozod etib muvaffaqiyatni inson hayoti faqatgina individual doirasi bilan chegaralaydilar.

Zamonaviy neopragmatik falsafa shaxsning individuallistik nuqtai nazari va uni insonparvarlik yo‘nalishi qarama-qarshiliklarini murosaga keltiradi.Insonparvarlik yo‘nalishiga alternativ deb ssientistik – texnokratik konsepsiyasi hisoblanadi. Ratsionalizm, ochiq-oydin insonpar­var­likka qarshi nazariya (Irqiy, millatchilik va boshqalar).

Ssientizm dunyoqarash yo‘nalishi sifatida insoniy jamiyat madaniyati tizimida fan va texnikaning rolini absolyutizatsiyalashda o‘zini namoyon etadi. Paradigma sifatida qaraladigan umuman ilmiy bilim namunalari tabiiy va aniq fanlarga xos bo‘lgan bilimlar qurish uslubi va umumiy metodlari absolyutlashtiriladi. Ssientik ko‘rsatmalar aniq va texnik fanlarga tashqi taqlid qilishda ifoda etiladi: matematik belgilarni sun’iy qo‘llashda, sxemalashtirishda, nazariylashtirishda, texnologiyalashtirish va texnikalashtirishda.

2. 
   Pedagogik texnologiyaning darajalari: texnologik, umumiy-pedagogik (umumiydidaktik), xususiymetodik (fanga oid), lokal (modulli).
   

“Pedagogik texnologiya” tushunchasi ta’lim amaliyotida uchta tartib bilan bir-biriga bog‘liq darajalarda ishlatiladi.

1. Umumpedagogik (umumdidaktik) daraja: umumpedagogik (umum­didak­tik, umumtarbiyaviy) texnologiya ta’limning ma’lum bosqichida ushbu region, o‘quv yurtida yaxlit ta’lim jarayonini ifoda etadi. Bu yerda peda­go­gik texnologiya pedagogik tizimga o‘xshashdir: unga o‘qitishning maqsadlari, mazmuni, vosita va metodlari to‘plami, faoliyat ob’ekti va sub’ekti algoritmi kiradi.

2. Xususiy metodik (fan) darajasi: xususiy metodik pedagogik texnologiya “xususiy metodik” ko‘rinishida qo‘llaniladi, ya’ni bir fan, sinf, o‘qituvchi doirasida o‘qitish va tarbiyalash ma’lum mazmunini amalga oshirish uchun metodlar va vositalar to‘plami sifatida ishlatiladi.

3. Lokal (modulli) darajasi: lokal texnologiya o‘quv-tarbiyaviy jarayon­ning alohida qismlari, xususiy didaktik va tarbiyaviy masalalarni hal etish texnologiyasidan iborat (alohida turdagi faoliyat, tushunchalar shakllantirish, alohida shaxsiy sifatlarni tarbiyalash, dars texnologiyasi, materiallarni takrorlash va tekshirish texnologiyasi, mustaqil ishlar texnologiyasi va boshqalar).

Bundan tashqari texnologik mikrostrukturalarni ham ko‘rsatdilar: usullar, qismlar, elementlar va boshqalar. Texnologik mantiqiy tizimga tizilar ekan ular yaxlit pedagogik texnologiyani tashkil etadilar.

3. 
   Pedagogik texnologiyalarning tuzilishi: kontseptual asos, mazmunli qism, protsessual qism – texnologik jarayon.
   

Texnologiya metodikasidan natijalarining mustahkamligi, qayta yangi­lanishi, ko‘plab “agarda” ikkilanishlarining yo‘qligi bilan farq qiladi (agarda iste’dodli o‘quvchi bo‘lganida, agarda qobiliyatli bolalar, agarda ota-onalar...).

Texnologiyalar va metodikalarning aralashtirib yuborilishi ba’zan metodika texnologiya tarkibiga kirishiga, ba’zan esa aksincha, u yoki bu texnologiyalar - o‘qitish metodikasi tarkibiga kirishiga olib keladi.

1-mavzuda pedagogik texnologiya haqidagi tushunchalardan texnologiya o‘quv jarayoni - o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati, uning tuzilishi, vositasi, metodlari va shakllari bilan yaqin bog‘liqdir. Shuning uchun pedagogik texnologiya tuzilishiga quyidagilar kiradi:

1. Konseptual asosi.

2. O‘qitishning mazmunli qismi:

- o‘qitish maqsadlari – umumiy va xususiy, aniq;

- o‘quv materiali mazmuni.

3. Protsessual qismi – texnologik jarayon:

- o‘quv jarayonini tashkil etish;

- o‘quvchilar o‘quv faoliyati metodlari va shakllari;

- materiallarni o‘zlashtirish jarayonini boshqarish bo‘yicha o‘qituvchining faoliyati;

- o‘quv jarayoni diagnostikasi.

4. 
   Pedagogik texnologiyalarga qo’yiladigan talablar: tizimlilik, boshqaruvli, samaradorlik, ishlab chiqarish.
   

Har qanday pedagogik texnologiya ba’zi bir metodologik talablarga yoki texnologiklik mezonlariga javob bera olishi kerak. Pedagogik texnologiyalarning asosiy sifatlari quyidagilarda ifoda etiladi:

1. 
   Konseptuallik. Har bir pedagogik texnologiyaga ta’lim maqsadlariga erishish falsafiy, psixologik, didaktik va ijtimoiy-pedagogik asoslarini ichiga oluvchi ma’lum ilmiy konsepsiyaga tayanish xos bo‘lishi kerak.
   
2. 
   Tizimliylik. Pedagogik texnologiya sistemalilik belgilariga ega bo‘lishi kerak: jarayonning mantiqi, uning hamma qismlari bog‘liqligi, yaxlitligi.
   
3. 
   Boshqaruvchanlik. O‘qitish jarayoni diagnostik maqsadni ko‘zlash, rejalashtirish, loyihalashtirish, bosqichma-bosqich diagnostika qilish, natijalarni tuzatish maqsadida vosita va metodlarni o‘zlashtirish mumkinligini ko‘zda tutadi.
   
4. 
   Samaralilik. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar aniq sharoitlarda mavjud va natijalar bo‘yicha samarali, harajatlar bo‘yicha optimal bo‘lishi, o‘qitishning ma’lum standartiga erishishni kafolatlashi kerak (ya’ni, 70% foizdan ortiq o‘quvchilar “yaxshi” bahoga va “a’lo” bahoga o‘qishlari kerak).
   
5. 
   Qayta yangilanish. Pedagogik texnologiyani boshqa bir turdagi ta’lim muas­sasalarida, boshqa sub’ektlar bilan qo‘llanilishini (takror­la­ni­shi­ni, qayta tiklanishini) nazarda tutadi.
   
6. 
   
   

5. 
   Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari: moddiy va ideal, dia-lektik va ideal, ilmiy va diniy, insonparvar va insonparvarlikka qarshi, pragmatik va ekzistentsial, erkin tarbiya nazariyasi va boshqalar.
   

6. 
   Qo’llanilish darajasiga ko’ra pedagogik texnologiyalar tasnifi.
   

7. 
   Aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarini shakllantirish.
   

O‘quv maqsadiga erishilganligini tekshirish uchun ishonchli usul bo‘lgandagina, pedagogda uni baholash imkoniyati bo‘ladi. Aynan shu bilan, ya’ni aniq qo‘yilgan maqsad va maqsadga erishilganligini baholashning ishonchli usul mavjudligi bilan, pedagogik texnologiya an’anaviy pedagogikadan ajralib turadi. O‘kuv fanlarining an’anaviy o‘quv dasturlarda maqsadlar odatda «tushunmoq», «o‘zlashtirmoq» kabi fe’llarni qo‘llab umumiy ifodalanadi. Aniq qo‘yilmagan maqsadlarga erishilganligini baholash imkoniyati bo‘lmaydi. Pedagoglar maqsadlarni odatda qo‘yidagicha qo‘yadilar (M.V.Klarin bo‘yicha):

• 
  O‘quv maqsadini o‘rganiladigan mazmun orqali aniqlash. O‘quv maqsadini bu usulda qo‘yish bilimning fan mazmuniga yo‘naltirilganligidan darak beradi. Masalan: beshinchi mavzu mazmunini o‘rganing! O‘quv maqsadi bunday qo‘yilganda, maqsadga erishganligini tekshirish imkoniyati bo‘lmaydi!.
  
• 
  O‘quv maqsadini pedagog faoliyati orqali aniqlash, o‘quv maqsadini bu usulda qo‘yilganida, pedagog diqqat markaziga o‘z faoliyatini qo‘yadi. Masalan: talabalarni avtomobilning pnevmatik tormozlarning ishlash prinsiplari bilan tanishtirish. Maqsadni ifodalashidan ko‘rinib turibdiki, bu maqsad haqiqiy o‘qitish natijasi bilan bog‘liq emas. O‘quv maqsadi bunday qo‘yilganida, maqsadga erishganligini baholash umuman hisobga olinmagan.
  
• 
  O‘quv maqsadlarini talabaning ichki rivojlanish (aqliy, hissiy, shaxsiy…) jarayonlari orqali aniqlash. Ushbu usulda bir necha fanlar (masalan: umumta’lim fanlari) yoki alohida fan bo‘yicha umumlashgan ta’lim maqsadlari aniqlanadi. Masalan: korxonaning moliya faoliyatini tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish. Bu usul bir mavzu yoki mavzuning tayanch tushunchalari doirasiga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. Bu usulda alohida bir mashg‘ulot bo‘yicha aniq maqsad qo‘yib bo‘lmaydi, demak o‘qitish natijalarini baholash imkoniyati ham bo‘lmaydi.
  
• 
  O‘quv maqsadini talabalar faoliyati asosida belgilash. O‘quv maqsadini bunday qo‘yganda, darsni rejalashtirish va aniqligi nazarda tutiladi. Ammo bunda ham eng muhim narsa, kutilajak natija hisobga olinmaydi. Masalan: dars maqsadi – korxona balans daromadini aniqlash bo‘yicha masalalarni yechish. Bu holatda qo‘yilgan maqsadga erishishni belgilovchi mexanizm nazarda tutilmagan.
  

Pedagogik texnologiya negizida aniq qo‘yilgan maqsadlarga ketma-ket yo‘naltirish, yaxlit o‘quv jarayonini qamrab olgan tezkor aloqa va talaba xatti-harakati orqali o‘qitish yotadi.
Talabalar xatti-harakati orqali o‘qitish – pedagogik texnologiyalar falsafasining negizidir.

Pedagogik texnologiyada o‘quv maqsadlarni qo‘yish usuli, bu o‘quv maqsadlarining talaba xatti-harakatlari bilan ifodalangan o‘quv natijalari orqali shakllantirishdan iboratdir.

Bunda pedagog yoki boshqa ekspert talaba xatti-harakatini aniq ko‘rishi yoki o‘lchashi mumkin. Talabalar xatti-harakatlari orqali ifodalangan rejalashtirilgan o‘quv natijalarini to‘la tashxislash va o‘qitishni qayta takrorlanish imkoniyat yaratish uchun, o‘quv maqsadlari shundan aniq qo‘yilishi kerakki, unga erishilganligini ikkilanmasdan aniqlash mumkin bo‘lsin.

Ba’zan ularni identifikatsion o‘quv maqsadlari deb ham ataydilar. Maqsadni to‘la identifikatsiya qilish g‘oyasi asosida, talabalar faoliyatini an’anaviy umumiy qilib emas, balki aniq kuzatiladigan, o‘lchamli qilib ifodalash nazarda tutiladi.

O‘quv maqsadi tushunarli, aniq, identifikatsiyaga moyil bo‘lishi kerak.

8. 
   Pedagogik texnologiyaning asosiy kategoriyalari. a.e.
   

Ta’lim texnologiyasi muammolari, mualliflik maktablari va o‘qituvchi-novatorlarning ulkan tajribalari doimiy ravishda umumlashtirishni va sistemalashtirishni talab etadi. Sistemani tashkil etuvchi poydevor asosi sifatida pedagogika uchun yangi bo‘lgan tushunchadan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi - pedagogik jarayonlarni taxlil qilish va loyihalashtirishga yangicha “texnologik” yondoshish va “texnologiya”. Pedagogik texnologiya tushunchasi pedagogik leksikaga mustahkam kirib keldi. Ammo uni tushunish va ishlatishda turlicha o‘qishlar katta farqi bor. Bugungi kunga kelib pedagogik texnologiya tushunchasini 300 dan ortiq ifodalanishi mavjud.

“Pedagogik texnologiya” tushunchasi uchta aspektlar bilan taqdim etilishi mumkin:

1. 
   Ilmiy pedagogik texnologiya - o‘qitishning maqsadi, mazmuni va metodlarini o‘rganuvchi va ishlab chiquvchi, pedagogik jarayonlarni loyihalashtiruvchi pedagogik fanning bir qismidir.
   
2. 
   Protsessual - ta’rifiy: jarayonni tasvirlash o‘qitishning ko‘zda tutilgan natijalariga erishish uchun vositalar va maqsad, metodlar to‘plami.
   
3. 
   Protsessual - amaliy: texnologik jarayonni amalga oshirilishi, hamma shax­siy, instrumental va metodologik pedagogik vositalarning ishga soli­nishi.
   

Shunday qilib, pedagogik texnologiya o‘qitishning eng samarali yo‘llarini izlovchi fan sifatida ham, o‘qitishda qo‘laniladigan usullar, prinsiplar va boshqaruvlar sistemasi sifatida ham, o‘qitish haqiqiy jarayoni sifatida ham ishtirok etadi.
6. MAVZU. TA’LIM JARAYONIDA INTERAKTIV METODLARNING O’ZIGA XOSLIGI VA QO’LLANILISHI
Ko‘pgina asosiy uslubiy innovatsiyalar bugun o‘qitishning interaktiv usullarini qo‘llash bilan bog‘likdir. Tushunchaning o‘zini aniqlab olishni istardi. ,,Interakitv’’ so‘zi bizga ingliz tilidagi ,,interakt’’ so‘zidan kirib kelga. ,,Inter’’ –bu ,,o‘zaro’’, ,,akt’’ – harakat qilish. Interaktiv o‘zaro harakat qilish yoki nima bilan (masalan, kampyuter bilan) yoki kim bilan (odam bilan) suxbat, dialog (mulokat) rejimida bulishni bildiradi. Demak interaktiv o‘qitish-bu hammadan avval dialogli o‘qitishdir, uni borishida pedagog va o‘quvchining, o‘quvchi va kompyuterning o‘zaro hamkorligi amalga oshiriladi.

,,interaktiv’’ning asosiy ta’riflari nimadan iborat? Tan olish kerakki, interaktiv o‘qitish- bu idrok etish faoliyatini tashkil qilishning maxsus shaklidir. U butunlay aniq va bashorat qilinadigan maqsadlarni nazarda tutadi. Bunday maqsadlarning biri o‘qitishning shunday kulay sharoitlarini yaratishni, ularda o‘quvchi o‘zinin fuvoffakiyatliligi, o‘zini akli mustakilligini xis qiladi, intraktiv o‘qitishning moxiyati shundan iboratki, unda o‘quv jarayoni shunday tashkil qilinadiki, amalga barcha o‘quvchilar idrok etish jarayoniga jalb qilinadilar,ular tushuninish va bilganlariva uylaganlari bo‘yicha refleks xosil qilish imkoniyatlariga egalar. O‘quv materialini idrok etish, o‘zlashtirish jarayonidagi o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati shuni bildiradiki, ularda har biri o‘z aloxida shaxsiy ulushini kiritadi, bilmlar, goyalar, faoliyat usullarini almashtirish ketadi.

O‘qitishning interaktiv usullari o‘quvchilarning goyatda katta ta’lim saloxiyatini faollashtirish va foydalanishga, o‘quv jarayoniga ijodiylik elementlarini kiritish va ijodiy faoliyat yurituvchi tizmlarga xos bo‘lgan inergiya xususiyatlaridan foydalanishga imkon beradi.

Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muxim talablardan biri ortikcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, kiska vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vakt orasida muayyan nazariy bilimlarni taxsil oluvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, tahsil oluvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.

Pedagogik texnologiya o‘z mohiyatiga ko‘ra sub’ektiv xususiyatga ega, ya’ni, har bir pedagog ta’lim va tarbiya jarayonini o‘z imkoniyati, kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda ijodiy tashkil etishi lozim. Qanday shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat’i nazar pedagogik texnologiyalar:

• 
  pedagogik faoliyat (ta’lim-tarbiya jarayonining) samaradorligini oshirishni;
  
• 
  o‘qituvchi va tahsil oluvchilar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirishni;
  
• 
  tahsil oluvchilar tomonidan o‘kuv predmetlari bo‘yicha puxta bilimlarning egallanishini ta’minlashi;
  
• 
  tahsil oluvchilarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishni;
  
• 
  tahsil oluvchilarning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqara olishlari uchun zarur shartsharoitlarni yaratishni;
  
• 
  pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g‘oyalarining ustuvorligiga erishishni kafolatlashi zarur.
  

Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas. Aksincha, tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo‘llanilayotgan ilg‘or texnologiyalardan foydalanish bilan birga, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.

Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda tahsil oluvchilarning o‘quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi xamda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida katta tajriba to‘plangan bo‘lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmokda.

Interfaol metod texnologiyasining mohiyati tahsil oluvchilarning ijodkor-ligiga tayanish va darsda erkin bahs-munozara sharoitini tugdirishdan iboratdir. Bu metodga ko‘ra darslar bir necha bosqichga bo‘linadi:

1. 
   Chaqirik bosqichi. Bu bosqichda tahsil oluvchilarni faollashtirish, mavzuining mazmun-mohiyatiga kirib borish, uni anglab yetish jarayoniga tayyorlash maqsadi ko‘zda tutiladi.
   

2. 
   Anglash bosqichi. Mavzuga oid xulosaviy fikrlar eshitiladi va o‘qituvchi tomonidan yangi fikrlar bilan to‘ldiriladi.
   
3. 
   Fikrlash boskichi. Mavzu yuzasidan o‘zlashtirilgan bilim va tushunchalarni kisqa jumlalarda yozma ravishda bayon qilish topshiriladi. Bu topshiriqni bajarish uchun sinf guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruh topshirik bo‘yicha o‘z fikrini yozadi va har bir guruh vakili bajarilgan topshirikni boshqalarga ma’lum qiladi.
   

Guruhlar bilan ishlash faqat fikrlash bosqichida emas, balki birinchi bosqichdan boshlab io‘lga ko‘yilishi mumkin. Tahsil oluvchilarni guruhlarga bo‘lib ishlash uchun quyidagi talablarga amal qilish zarur:

1. 
   Guruxlarga ajratish o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.
   
2. 
   Har bir guruhga rahbar tayinlanadi.
   
3. 
   Har bir guruxdagi tahsil oluvchilar bilim darajasining teng bo‘lishiga erishish kerak.
   
4. 
   Guruh doira shaklida o‘tirishi lozim.
   
5. 
   Ish jarayonida har bir guruhning faoliyatiga, goyalariga e’tibor beriladi.
   

Bulardan tashqari guruxlarga anik yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, topshirikdarni bajarish uchun yetarli vaqt ajratish, kuchli guruhlarni rag‘batlantirib borish, ishning natijasini baholash kabilarga ham axamiyat berish muhim xisoblanadi. Dare jarayonida guruh a’zolarini almashtirib borish ham mumkin.

Quyida ta’lim jarayonida foydalanilayotgan interfaol metodlardan bir nechtasining moxiyati va ulardan foydalanish borasida so‘z yuritamiz.

4.2. «Fi1fiy xujum» («Mozgovaya ataka») metoda

Mazkur metod tahsil oluvchilarning mashgulotlar jarayonidagi faolliklarini ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga ragbatlantirish xamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang- barang g‘oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni xal etish jarayonining dastlabki boskichida paydo bo‘lgan fikrlarni yengishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi.

«Fikriy xujum» metodi A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashgulot (bahs)ning xar bir ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiklash, har qanday luqma va hazilmutoyibalarni rag‘batlantirishdan iboratdir. Bundan ko‘zlangan maqsad taxsil oluvchilarning mashgulot (bahs) jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan samarali va muvaffaqiyatli foydalanish o‘qituvchining pedagogik maqorati va tafakkur ko‘laminyng kengligiga bog‘lik bo‘ladi.

4. 
   «Fikrlarning shiddatli xujumi» metodi
   

So‘z yuritilayotgan metod Ye.A.Aleksandrov tomonidan asoslangan xamda G.Ya.Bush tomonidan qayta ishlangan.

Metodining mohiyati quyidagichadir:

• 
  jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan xar bir taxsil oluvchining shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish;
  
• 
  tahsil oluvchilarda ma’lum jamoa (guruh) tomonidan bildirilgan fikrga qarshi goyani ilgari surish layoqatini yuzaga keltirishdan iboratdir.
  

Yuqorida mohiyati bayon etilgan «Fikrlarning shiddatli hujumi» metodini ijtimoiy, gumanitar va tabiiy yo‘nalishlardagi fanlar yuzasidan tashkil etiladigan mashgulotlar jarayonida birdek muvaffaqiyatli qo‘llash mumkin.

Ushbu metoddan foydalanishga asoslangan mashgulot bir necha bosqichda tashkil etiladi. Ular quyidagilardir:

1. 
   boskich - ruhiy jihatdan bir biriga yaqin bo‘lgan tahsil oluvchilarni o‘zida biriktirgan hamda son jihatidan teng bo‘lgan kichik guruxlarni shakllantirish;
   
2. 
   bosqich-guruhlarga hal etish uchun topshirilgan vazifa yoki topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqadigan maqsadlarni aniqlash;
   
3. 
   bosqich - guruhlar tomonidan muayyan goyalarning ishlab chiqilishi (topshiriqlarning hal etilishi);
   
4. 
   boskich-topshiriklarning yechimlarini muhokama etish, ularni to‘g‘ri hal ztilganligiga ko‘ra turkumlarga ajratish;
   
5. 
   bosqich - topshiriqlarning yechimlarini qayta turkumlashtirish, ya’ni, ularning to‘griligi, yechimni topish uchun sarflangan vaqt, yechimlarning aniq va ravshan bayon etilishi kabi mezonlar asosida baholash;
   
6. 
   bosk»ch - dastlabki boskichlarda topshiriqlarning yechimlari yuzasidan bildirilgan muayyan tanqidiy mulohazalarni muhokama etish hamda ular borasida yagona xulosaga kelish.
   

Metodni qo‘llash jarayonida quyidagi holatlar yuzaga keladi:

• 
  tahsil oluvchilar tomonidan muayyan nazariy bilimlarning puxta o‘zlash- tirilishiga erishish;
  
• 
  vaqtni iqtisod qilish;
  
• 
  har bir tahsil oluvchini faollikka undash;
  
• 
  ularda erkin fikrlash layokatini shakllantirish.
  

13. 
    «Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash» metodi
    

Tahsil oluvchilar bilan ommaviy va gurux shaklida ishlashda ushbu metodni qo‘llash nihoyatda qulay. Metoddan mashg‘ulotlar so‘ngida mavzuni mustahkamlashga oid tezkor savol-javobni tashkil etishda foydalanish mumkin. Metod kuyidagi xarakatlarni tashkil etish asosida ko‘llaniladi:

• 
  o‘qituvchi tomonidan sinfda taxsil oluvchilarining soniga ko‘ra har bir tahsil oluvchi uchun qizil va yashil rangli kartochkalar xamda mavzuga oid savolnoma tayyorlanadi;
  

-- savolnomadan «ha» yoki «yo‘q» tarzida javob berish mumkin bo‘lgan savollarning o‘rin olishiga axamiyat qaratiladi;

• 
  xar bir taxsil oluvchiga qizil va yashil kartochkalar tarkatiladi;
  
• 
  tahsil oluvchilarga qizil rangli kartochkalarning «tasdiq», yashil rangli kartochkalarning «inkor» ma’nosini anglatishi uqtirib o‘tiladi;
  
• 
  taxsil oluvchilar o‘qituvchi tomonidan berilgan savollarga «tasdiq» yoki «inkor» ma’nolarini anglatuvchi kartochkalarni ko‘rsatish asosida javob kaytaradilar.
  

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining VIII sinfida «Iqtisodiy bilim asoslari» fani bo‘yicha tashkil etilgan mashgulot jarayonida «Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan ishlash» metodini ko‘llashda taxsil oluvchilarga kuyidagi savollarni berish mumkin:

Inson extiyojlarini qondirish uchun unga turli xil ne’matlar (resurslar) zarur bo‘ladimi?

Havo, suv, quyosh nuri va issiqligi, shuningdek, foydali qazilmalarni inson kuchi bilan xosil qilish mumkinmi?

Mahsulotlar faqatgina moddiy ne’matlardangina iboratmi?

Xizmat ko‘rsatishning muayyan ko‘rinishi maqsulot bo‘la oladimi?

Moddiy ne’mat yaratmaydigan, biroq natijasi insonlar ehtiyojini qondirishga qaratilgan iqtisodiy faoliyat xizmatlar deb ataladimi?

Mahsulot ishlab chiqarish uchun iqtisodiy resurslar (xomashyo, insonning yasismoniy va aqliy kuchi, turli mexanizm, mashina va asbobuskunalar, ishlab chiqarish korxonalari)ning bo‘lishi shartmi?

Iqtisodiy resurslar mikdorining «cheklangan deb hisoblanishi»

to‘g‘rimi?

Jamiyatda iqtisodiy cheklanganlik muammosi mavjudmi?

Iktisodiy cheklanganlik muammosining iqtisodiyotning asosiy (bosh, yetakchi) muammosi deb hisoblanishi to‘g‘rimi?

13. 
    «Videotopishmoq» metodi
    

So‘nggi yillarda pedagogik faoliyatda turli axborot vositalar (kompyuter, televizor, radio, nusxa ko‘chiruvchi qurilma, slayd, video va audio magnitofonlar) yordamida ta’lim jarayoni tashkil etilishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Uqituvchilar oldida ta’lim jarayonida turli axborot vositalaridan o‘rinli va maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi turibdi. Videotopishmoq metodidan foydalanishda kuyidagi harakatlar amalga oshiriladi:

• 
  tahsil oluvchilar e’tiboriga o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriy yoritishga yordam beruvchi izohlarsiz bir nechta videolavha namoyish etiladi;
  
• 
  tahsil oluvchilar har bir lavhada kanday jarayon aks ettirilganligini izohlaydilar;
  
• 
  jarayonlarning mohiyatini daftarlariga kayd etadilar;
  
• 
  o‘qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob kaytaradilar.
  

7.MAVZU: TANQIDIY FIKRLAShNI RIVOJLANTIRISh TEXNOLOGIYaSI
R e j a:

1. 
   Tanqidiy fikrlashning mazmun-mohiyati.
   
2. 
   Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish bosqichlari.
   
3. 
   Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish strategiyalari.