Boshlangʻich taʻlim yoʻnalishi 9-1btus-20 guruh talabasi bozorov dantesning ona tili oʻqitish metodikasi

Nutqiy xatolar va ularni bartaraf qilish yo’llari: Nutqiy xatolarga noto‘g‘ri (noo‘rin) tanlangan so'zlar, noto'g'ri tuzilgan gapiar, morfologik shakllarni noto'g'ri ishlatish kiradi. Boshlang'ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni to'g'rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma’lumot yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o'rganish, shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish xatolarni to'g'rilash va oldini olish uchun zamin hozirlaydi. Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug‘aviy-uslubiy, morfologikuslubiy, sintaktik-uslubiy. Boshlang'ich sinflarda lug'aviy-uslubiy xatolar ko'proq uchraydi. Bunday xatolarga quyidagilar kiradi: 1. Bir so'zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga sabab, birinchidan, o'quvchi so'zni ishlatishga kam e ’tibor beradi va faol lug'atidagi so'zdan takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o'quvchining so'z boyligi kam, sinonim lam i bilmaydi, takrorlanadigan so'zlar o'rniga olmoshlardan foydalana olmaydi. Agar o'qituvchi bir so'zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning m a’nodoshlaridan yoki shu so'z o'rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagi o'quvchi matnni e ’tibor bilan o'qib, takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi. 2. So'zning m a ’nosini yoki m a ’no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq m a ’nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so'z boyligining kamligi sababli yuzaga keladi. 3. Shevaga xos so'zlardan foydalanish. O'quvchilar bunday so'zlarni ota-onalarining nutqi va nutqiy sharoit ta’sirida qo'llaydilar. Ularda adabiy tilda qo'llanadigan tushunchalarni shakllantirish asosida shevaga xos so'zlarni ishlatmaslik ko'nikmasi hosil qilinadi. Leksik xatolar xilm a-xil bo'lgani uchun uni to'g'rilash va tushuntirish usullari ham turlicha, am m o bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo‘li bor: bu yaxshi nutqiy sharoit yaratish, o'qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tom ondan tahlil qilish, matndagi so'zlam ing m a’no qirrasini tushuntirishdir. Morfiologik-uslubiy xatolarga so'z shaklini, so‘z o'zgartuvchi va so ‘z yasovchi qo'shim chalam i noto'g'ri qo'llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi. Sintaktik-uslubiy xatolarga so'z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. Bunday xatolar juda xilma-xildir. Kom pozitsion, mantiqiy va dalillarni noto'g'ri bayon qilish nutqiy xato hisoblanmaydi. Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga m os kelmasligi, ya’ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi. Inshoga tayyorgarlik vaqtida o'quvchilar kuzatish, material to'plash, dalillarni tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalar haqida yozish va uni qanday tugatishni aniq ko'z oldilariga keltira olmaydilar, natijada kompozitsion xatoga yo'l qo'yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to'liq qamrab ololmaslik, materialni o'z o'rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni rejali, izchil yozish ko'nikmasi murakkab ko'nikma bo'lib, u o'quvchilarda muntazam bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi. Mantiqiy xatolar: 1. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo'lgan so'z, ba’zan zarur lavha, dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o'quvchining insho yozish vaqtidagi ruhiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, amm o ishga berilib ketib, tez fikrlaydi, ya’ni u hikoya mazmunini biladi, am m o tez fikrlash va sekin yozish natijasida ayrim o'rinlar yozuvda aks etmay qoladi. 2. Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ipyigirilidi. Terimc hipxtan i paxtaterishmashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarni o'quvchilar matnni qayta o'qish va tahlil qilish jarayonida oson to'g'rilaydilar. Xatolarni to ‘g‘rilash va ularning oldini olish O'quvchilar yo'l qo'ygan xatolarni guruhlash, ulam ing turlarini aniqlash va har bir xatoning kelib chiqish sabablarini o'rganish asosida nutqqa oid xatolarni to'g'rilash va ulaming oldini olish tizimi ishlab chiqiladi: 1 ) nutqqa oid xatolarni o'quvchilar daftarida to'g'rilash; 2 ) sinf o'quvchilari uchun um um iy bo'lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash (buning uchun darsning 15—20 daqiqalik qismi ajratiladi va tekshirilgan insho va bayon tahlil qilinadi, 0 ‘quvchilarning yo'l qo'yilgan xatoni mustaqil ravishda topishiga va uni to ‘g ‘rilashiga imkon beriladi); 3) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni topish, tushuntirish va to‘g ‘rilash; 4) yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan nutqiy xatolarning oldini olishga qaratilgan uslubiy mashqlar tizimi (o'qish va grammatika darslarida matnni til tom onidan tahlil qilish o'quvchilar yo'l qo'ygan xato ustida ishlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi); 5) o'quvchilarni tuziladigan matn leksikasidan, ayrim sintaktik qurilmalardan foydalanishga tayyorlash maqsadida har bir hikoya, insho, bayondan oldin uni til jihatidan mashq qilish; 6 ) imkoni bo'lsa, grammatik mavzu o'rganilayotganda, shu mavzu xatoning oldini olish uchun asos bo'lib xizmat qilishini ko'rsatish — tushuntirish; 7) o'quvchilarni yozgan insho va bayonlarini o'zlari tekshirishiga va mustaqil takomillashtirishi („tahrir qilish“)ga maxsus o'rgatish. K o‘rsatilgan y o ‘nalishlarning hammasi har bir sinf o'quvchilari uchun, ayniqsa, 3- va 4-sinf o'quvchilari uchun muvofiq keladi.
Nutqiy xatolarni to'g'rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog'lab, maqsadga muvofiq holda uyushtiriladi. Nutqiy xatolarni to‘g‘rilash. O'quvchilar og'zaki va yozm a nutqida yo'l qo'ygan nutqiy xatolarni o'z vaqtida to'g‘rilab borish zarur. 0 ‘quvchi yo'l qo‘ygan xatosining to'g'ri variantini o'zlashtirsin, imkoni bo'lsa, xatoning kelib chiqish sababini tushunsin. Xatoni to'g'rilashning eng foydali usuli yo'l qo'ygan xatosini o'quvchining o'zi to'g'rilashi hisoblanadi, agar o'quvchi xatosini to'g'rilay olmasa, uni o'qituvchi to'g'rilaydi. Xato turiga qarab to'g'rilanadi: gap yoki so ‘z birikmasi qayta tuziladi, so'z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so ‘z qo'shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi. Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning ikkinchi qismi — 20—25 daqiqasi ajratiladi. O'qituvchi o'quvchilar insho yoki bayonni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni o'qib beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo'l qo'yilgan xatoni to'g'rilash yo'li tushuntiri- ladi. Shundan so'ng xato ustida birgalikda ishlanadi: 0 ‘qituvchi y o ‘l qo‘yilgan xatoning bir turini to ‘g ‘rilash yuzasidan topshiriq beradi: ,,N oo‘rin ishlatilgan so‘zni boshqasi bilan almashtiring“. Xatosi bor matnni o ‘qib yoki yozib beradi, o'quvchilar yo‘l qo'yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so'z bilan almashtirib, uni to‘g ‘rilaydilar va tushuntiradilar. Ayrim o'quvchilar yo‘l qo‘ygan individual xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo'shimcha mashg'ulot jarayonida to'g'rilanadi. O'quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jam oa bo'lib ishlash jarayonidagi kabi bolalaming aqliy faolligiga, ya’ni u xatosi nimadaligini tushunibgina qolmay, balki uni to'g'rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir. Grammatikaga oid mavzuni o'rganishda o'quvchilar yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi tushuntiriladi. Masalan, „Olmosh" mavzusini o'rganganda, kishilik olmoshlarining takrorlangan so'zlar o'm ida qanday ishlatilishi o'quvchilarga misollar bilan tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda shunga rioya qiladilar. O'quvchilaming og'zaki va yozm a nutqini o'stirishdagi muvaffaqiyat quyidagi uch asosiy omilga bog'liq: 1 ) so'zga e ’tibor bilan munosabatda bo'lish, o'quvchilam ing ko'p mutolaa qilishi, atrofidagi kishilarning to'g'ri va ifodali nutqi, ya’ni nutqiy sharoit; 2 ) bolalaming nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi; 3) nutq o'stirishda o'qituvchining til nazariyasiga, grammatikaga, leksikologiya va stilistika elementlariga asoslanish ko'nikmasi.

• 
  ona tili о‘qitish metodikasi fanining ilmiy asoslari, tamoyillari;
  
• 
  ona tili о‘qitish metodikasi bilan bog‘liq fanlar, ularning tekshirish metodlari;
  
• 
  ta’lim jarayonida qо‘llanadigan metodlar, dars turlari va tarkibi;
  
• 
  savod о‘rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari;
  
• 
  savod о‘rgatishda hozirgi zamon analiz-sintez tovush metodi;
  
• 
  bolalarning savod о‘rgatishga tayyorgarligini о‘rganish;
  
• 
  savod о‘rgatish jarayoni, bosqichlari;
  
• 
  о‘quvchilar bilimi, kо‘nikma va malakalariga qо‘yiladigan talablar;
  
• 
  savod о‘rgatishning asosiy mashq turlari;
  
• 
  savod о‘rgatishda nutq о‘stirish;
  
• 
  savod о‘rgatish davrida о‘quvchilarni yozuvga о‘rgatish metodikasi;
  
• 
  savod о‘rgatish davrida о‘qish va yozish darslari, ularga qо‘yiladigan umumdidaktik va maxsus talablar;
  
• 
  husnixatning ahamiyati, husnixatdarslariningmaqsadvavazifalari;
  
• 
  yozuvlar hamda husnixatga о‘rgatish metodikasining shakllanish tarixi;
  
• 
  yozuv materiallari va qurollari;
  
• 
  yozuvning gigiyenik va husnixatga о‘rgatishning metodik shartlari;
  
• 
  husnixatga о‘rgatish tamoyillari va usullari;
  
• 
  husnixat darslarida о‘quvchilar yozuviga qо‘yiladigan talablar;
  
• 
  husnixat darslarini rejalashtirishga qо‘yiladigan talablar;
  
• 
  husnixat darslarining tuzilishi va unga qо‘yiladigan talablar;
  
• 
  harf elementlarini yozish;
  
• 
  ilmoq elementli kichik harflarni yozish;
  
• 
  halqali kichik harflarni yozish;
  
• 
  yarim oval elementli kichik harflarni yozish;
  
• 
  tо‘liq oval elementliharflarni yozish;
  
• 
  bosh harflarni guruhlash va yozish;
  
• 
  sо‘z, gap va matnlar yozish;
  
• 
  raqam va tinish belgilarini husnixat bilan yozish;
  
• 
  rasmiy ish hujjatlarini husnixat bilan yozish;
  
• 
  sinfda о‘qish metodikasi;
  
• 
  sinfda о‘qish darslarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati,maqsadi va vazifalari;
  
• 
  о‘qish darslarida qо‘llanadigan metodlar;
  
• 
  о‘qish malakalarining sifatlari: tо‘g‘ri va tez (meyoriy tezlikda) о‘qish;
  
• 
  о‘qish malakalarining sifatlari: ongli va ifodali о‘qish;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish;
  
• 
  kichik yoshdagi о‘quvchilarning badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash jarayoni;
  
• 
  har xil janrdagi asarlarni о‘rganish metodikasi;
  
• 
  sinfdan tashqari о‘qish metodikasining maqsadi va vazifalari;
  
• 
  sinfdan tashqari о‘qish bosqichlari;
  
• 
  sinfdan tashqari о‘qishga rahbarlik shakllari va sinfdan tashqari о‘qishga kitob tanlash tamoyillari, sinfdan tashqari о‘qishdarslari qurilishi;
  
• 
  fonetika, grammatika, sо‘z yasalishi va orfografiyani о‘rgatish metodikasi;
  
• 
  kichik yoshdagi о‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishda ona tilini о‘rgatishning ahamiyati;
  
• 
  ona tilini о‘rgatishning lingvistik asoslari;
  
• 
  boshlang‘ich ta’limda ona tilini о‘rgatish mazmuniga tavsif;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining turlari va ularga qо‘yiladigan talablar;
  
• 
  ona tili darslarida qо‘llanadigan metodlar;
  
• 
  fonetika va grafika asoslarini о‘rgatish metodikasi;
  
• 
  о‘quvchilarda grammatika va sо‘z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda sо‘zning morfemik tarkibini о‘rganish metodikasi;
  
• 
  sо‘z turkumlarini о‘qitish metodikasi;
  
• 
  otni о‘rgatish metodikasi;
  
• 
  otlarda son kategoriyasini о‘rganish metodikasi;
  
• 
  otlarning egalik qо‘shimchalari bilan о‘zgarishini о‘rganish metodikasi;
  
• 
  otlarning kelishik qо‘shimchalari bilan о‘zgarishini о‘rgatish metodikasi;
  
• 
  ot yasovchi qо‘shimchalarni о‘rganish metodikasi;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda sifatni о‘rganish metodikasi;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda sonni о‘rganish metodikasi;
  
• 
  kishilik olmoshlarini о‘rganish metodikasi;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda fe’lni о‘rganish metodikasi;
  
• 
  bо‘lishli va bо‘lishsiz fe’llarni о‘tish metodikasi;
  
• 
  fe’llarda zamon mavzusini о‘rganish metodikasi;
  
• 
  fe’llarda shaxs-son qо‘shimchalarini, fe’l yasovchi qо‘shimchalarini о‘rganish metodikasi;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda sintaksis va punktuatsiya elementlarini о‘rgatishmetodikasi;
  
• 
  orfografiya о‘qitish metodikasi;
  
• 
  ona tili darslarida lug‘at ustida ishlash va nutq о‘stirish, ona tilidan bilim, kо‘nikma va malakalarni tekshirish usullari;
  
• 
  о‘quvchilar nutqini о‘stirish metodikasi;
  
• 
  kichik yoshdagi о‘quvchilar nutqini о‘stirish vazifalari va yо‘nalishlari;
  
• 
  lug‘at ustida ishlash metodikasi;
  
• 
  о‘quvchilar nutqini о‘stirish tizimida sintaktik ishlar;
  
• 
  bog‘lanishli nutq va uni о‘stirish vazifalari;
  
• 
  bog‘lanishli nutq, og‘zaki qayta hikoya qilish va yozma bayon;
  
• 
  bog‘lanishli nutq, og‘zaki hikoya va yozma insho;
  
• 
  nutqiy xatolar va ularni bartaraf etish yо‘llari;
  
• 
  boshlang‘ich sinf ona tili darslarida sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishhaqidabilimga ega bо‘lishi;
  
• 
  ona tili о‘qitish metodikasining tarixi va hozirgi vaqtdagi holatini tushuntira bilish;
  
• 
  savod о‘rgatish metodikasining davrlarga bо‘linishini izohlay olish;
  
• 
  husnixatga о‘rgatish metodikasi fanining ilmiy asoslari, tamoyillari, о‘zaro bog‘liq fanlarni izohlay olish;
  
• 
  sinfda о‘qish va sinfdan tashqari о‘qish darslarida ilg‘or va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni farqlay olish;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarida о‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning eng qulay va foydali shakllari, usullari va vositalari farqlay olish;
  
• 
  boshlang‘ich sinf ona tili о‘qitish metodikasining о‘ziga xosxususiyatlarini izohlay olish;
  
• 
  fonetika, sо‘z tarkibi va sо‘z yasalishini о‘rgatish metodikasini izohlay olish;
  
• 
  sо‘z turkumlarini о‘qitishda ilg‘or va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni farqlay olish;
  
• 
  orfografiya, sintaksis hamda punktuatsiya elementlarini о‘rgatish metodikasini izohlay bilish;
  
• 
  nutq о‘stirish va lug‘at ustida ishlashning samarali usullarini farqlay olish;
  
• 
  boshlang‘ich sinf ona tili darslarida sinfdan tashqari ishlarning qо‘llanishini izohlay bilish;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda ona tili о‘qitish metodikasi sohasida olib borilgan tadqiqotlar va fanning muhim bо‘lgan muammolarini anglash;
  
• 
  ta’lim jarayonida qо‘llanadigan metodlar, dars turlari va tarkibini, о‘qitishning asosiy usullarini izohlay olish;
  
• 
  boshlang‘ich sinflarda husnixatga о‘rgatish metodikasi sohasida olib borilgan tadqiqotlar va fanning muhim bо‘lgan muammolarini aniqlay olish;
  
• 
  о‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning eng qulay, foydali shakllari, usullari va vositalarini izohlay olish kо‘nikmalariga ega bо‘lishi;
  
• 
  boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ta’lim va tarbiya birligi tamoyiliga amal qilish;
  
• 
  dars turlarini tanlay olish, dars jarayoniga ilg‘or va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirish;
  
• 
  kompyuter va о‘qitish texnika vositalaridan, turli kо‘rgazma hamda tarqatma materiallardan samarali foydalana olish;
  
• 
  о‘quvchilar bilimini tekshirish va baholash shakllarini tanlay olish;
  
• 
  о‘quvchilarning nutqiy, imloviy va boshqa xatolarni tahlil qila olish;
  
• 
  xatolarning kelib chiqish sabablarini aniqlash hamda xatolarning oldini olish va bartaraf qilish ustida ishlash;
  
• 
  husnixat darslarida ta’lim va tarbiya birligi tamoyiliga amal qilish;
  
• 
  о‘quvchilarda yozuvga qiziqish uyg‘ota olish;
  
• 
  aqliy jihatdan rivojlantirish;
  
• 
  darslarni mustaqil rejalashtirish;
  
• 
  о‘quvchilarning grafik, imloviy va boshqa xatolarini tahlil qilish, guruhlash va kelib chiqish sabablarini aniqlash malakalariga ega bо‘lishi kerak.
  
• 
  boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ta’lim va tarbiya birligi tamoyiliga amal qilishda yuzaga keladigan turli vaziyatlarga yechim topish;
  
• 
  dars turlarini tanlay olishdagi, dars jarayoniga ilg‘or va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirishdagi muammoli vaziyatlarni hal qilish;
  
• 
  kompyuter va о‘qitish texnika vositalaridan, turli kо‘rgazma hamda tarqatma materiallardan samarali foydalanishdagi notanish vaziyatlarni bartaraf qilish;
  
• 
  о‘quvchilar bilimini tekshirish va baholash shakllarini tanlashda yuzaga keladigan turli vaziyatlarga yechim topish;
  
• 
  о‘quvchilarning nutqiy, imloviy va boshqa xatolarni tahlil qilishdagi muammoli vaziyatlarni hal qilish;
  
• 
  xatolarning kelib chiqish sabablarini aniqlashda hamda xatolarning oldini olish va bartaraf qilish ustida ishlashda yuzaga keladigan muammoli vaziyatlarni hal qilish;
  
• 
  husnixat darslarida ta’lim va tarbiya birligi tamoyiliga amal qilishdagi turli vaziyatlarga yechim topish;
  
• 
  о‘quvchilarni yozuvga qiziqtirishda muammoli vaziyatlarni hal qilish;
  
• 
  о‘quvchilarni aqliy jihatdan rivojlantirishda notanish vaziyatni bartaraf qilish;
  
• 
  darslarni mustaqil rejalashtirishda turli vaziyatlarga yechim topish;
  

- о‘quvchilarning grafik, imloviy va boshqa xatolarini tahlil qilish, guruhlash va kelib chiqish sabablarini aniqlashda muammoli vaziyatlarni hal qilish kompetensiyalariga ega bо‘lishi kerak.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish mеtodikasi fanining prеdmеti va vazifalari. Ona tili o‘qitish prinsiplari, ona tili o‘qitish mеtodikasining tеkshirish usullari.
Sinfda o‘qish darslarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati va vazifalari.Bolalarning mustaqil o‘qishi haqida tushuncha, uning vazifalari. To‘g‘ri kitobxonlik faoliyatini shakllantirish tizimiga tavsifnoma. Boshlang‘ich maktabda kitobxon o‘quvchilarni shakllantirish bosqichlari.Kichik yoshdagi o‘quvchilarda kitobxonlik mustaqilligini shakllantiradigan mashg‘ulot va darslar qurilishini asosiy turlari. Kuni uzaytirilgan guruhlarning ish turlari.
Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitishning xususiy masalalari