Boshqaruv hisobi
Download 1.49 Mb. Pdf ko'rish
|
boshqaruv hisobi fani boyicha
|
IV. YAlpi foyda
1 Sotish bahosi bo`yicha og`ish - mahsulot birligining me`yoriy tannarxi; - mahsulot birligining haqiqiy bahosi; - sotilgan mahsulot hajmi 2 Sotish xajmi bo`yicha og`ish - smeta bo`yicha sotish hajmi; - haqiqiy sotilgan mahsulot hajmi; - mahsulot birligiga to`g`ri kelgan normativ (me`yordagi) foyda 3 YAlpi foyda hajmi bo`yicha og`ish - normativ bo`yicha foyda; - haqiqiy olingan foyda Qo`shimcha xarajatlar bo`yicha og`ishlar; tijorat standart tannarxdan og`ishlar; Zarurat tug`ilganda (masalan, sabablar bo`yicha bo`linmalar bilan og`ishlarni aks ettirishda) bu hisoblarning har biri undan ham kichikroq tahliliy hisobga bo`lib chiqilishi mumkin. “Standart-Kost”dagi asosiy talab - bu xarajatlarning belgilangan normalaridan og`ishlari ustidan nazorat bo`lib, u xarajatlar standartlarini takomillashtirishga imkon beradi. Agar bunday nazorat qo`llanilmasa, u holda “Standart-Kost”ning qo`llanishi shartli bo`lib qoladi va ijobiy natija bermaydi. SHu bilan bir qatorda “Standart-Kost” tizimining o`ziga xos kamchiliklari mavjud. Xususan tovar bozorida raqobat natijasida sodir bo`lgan bahoning o`zgarishini va inflyatsiyani, ombordagi tayyor mahsulotlar qoldig`i va tugallanmagan mahsulot bahosini (qiymatini) hisoblashni murakkablashtiradi. Standartlarni barcha ishlab chiqarish xarajatlariga qo`llab bo`lmaydi, shu munosabat bilan joylarda har doim ularning nazorati bqshashib ketadi. Boz ustiga, ishlab chiqarish kompaniyasi qisqa muddat ichida xarakter va tipi bo`yicha turli buyurtmalarni katta miqdorda tekshirishi chog`ida standartni har bir buyurtmaga hisoblab chiqish deyarli mumkin emas. Bunday hollarda ilmiy asoslangan standartlar o`rniga har bir mahsulotga o`rtacha qiymat belgilanadi, u mahsulotga baho belgilash uchun asos (bazis) bo`lib hisoblanadi. Bu kamchiliklarga qaramay firma va kompaniyalarning rahbarlari ishlab chiqarish chiqimlari va mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash, shuningdek, boshqarish, rejalashtirish va zaruriy qarorlar qabul qilish uchun nazorat o`rnatishning baquvvat quroli sifatida “Standart-Kost” hisob tizimidan foydalanadilar. O`zbekiston Respublikasi hisobi nazariyasiga “Standart-Kost” tizimi 1933 yilda M.Garrisonning “Standart-Kost” kitobi tarjimasining chop etilishi munosabati bilan kirib keldi. Boshqa bir amerikalik iqtisodchi T.Dauning bir yildan keyin “Standart-Kost tizimli hisob” kitobida bu tizimning soddalashtirilgan varianti qarab chiqilgan, barqaror bahoda buxgalteriya ishlari kitoblari va texnikasi bayon qilingan, hisob natijalarini haqiqiy darajaga keltirish uchun ular keyinchalik to`g`rilangan. Xisobning ikkala tizimini qrganish ular o`rtasida umumiylik ko`p degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Demak, har ikkala tizim uchun quyidagilar umumiy tamoyil bo`lib hisoblanadi: xarajatlarni keskin normalashtirish; xarajatlarni alohida moddalari bo`yicha zahirasiz xarajatning belgilangan normadagi (standartlari) asosiy normativ kalkulyatsiyasini oldindan (hisobot davri boshlanguncha) tuzish; og`ishlarning yuzaga kelishi va javobgarlik markazlari nuqtai nazaridan ulardagi og`ishlar bo`yicha va joriy normalar bo`yicha xarajatlarning bo`linish hisobi va nazorati; ishlab chiqarish jarayonida va xarajatlarni boshqarishdagi salbiy hodisalarni bartaraf etish uchun axborotdan foydalanish maqsadida yuzaga kelgan og`ishlarni tizimli umumlashtirish va tahlil qilish; mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usulida va xarajatlar hisobining barcha usulida qo`llashning har taraflamaligi va imkoniyatini inobatga olish. SHuni ta`kidlash lozimki, qayd qilingan umumiy tamoyillar o`rtasida ayrim tafovutlar mavjud. Ular quyidagilardan ibora: Normativ hisobdan farqli qlaroq “Standart-Kost” hisob tizimiga harajatlar normalari o`zgarishlarining alohida hisobi olib borilmaydi. Xarajatlarning dastlabki hisoblangan normalari haqiqiy xarajatlarni ishlab chiqarishga mohirlik bilan rahbarlik qilish orqali standartlarga muvofiq xolga keltirish uchun qat`iy belgilangan stavkalar sifatida qo`rib chiqiladi. Og`ishlar yuzaga kelganda standart normalari o`zgarmaydi. Ular butun belgilangan davrga nisbatan barqaror bo`lib qoladi. YAngi iqtisodiy sharoitlar, xomashyolar, ishchi kuchi bahosining kqtarilishi, (pasayishi) Yoki ishlab chiqarish shartlari va usullarining o`zgarishi bilan yuzaga kelgan jiddiy o`zgarishlar bundan mustasno. Bu tizimda standart xarajatlar bevosita ishlab chiqarish hisoblariga Qo`shib qo`yiladi. Xar bir hisobot davrida yuzaga keluvchi haqiqiy va taxminiy xarajatlar o`rtasidagi og`ishlar yil davomida (O`zbekiston normativ hisobidan farqli qlaroq) og`ishlarning alohida hisoblarida to`planib qolishi va to`la holda ishlab chiqarish xarajatlariga emas, balki bevosita korxona moliyaviy natijalariga Qo`shib qo`yilishi mumkin. Bundan tashqari “Standart-Kost” dan farqli qlaroq normativ hisob ishlab chiqarishga yo`naltirilgan bo`lib, sotish jarayoniga mqljallanmagan. Bu esa mahsulotning sotish bahosini ishlab chiqish va asoslashni qiyinlashtiradi. YUqoridagilarni umumlashtirib, shunday xulosa qilish mumkinki, xarajatlar hisobining normativ usuli va “Standart-Kost” tizimi bir biriga qxshash tushunchalar emas. Biroq har ikkala tizim YOoyasi bitta – standartlarni belgilash, mahsulot ishlab chiqarish va sotishdagi muammolarni aniqlash va bartaraf etish maqsadida og`ishlar hisobini aniqlash. Xozirgi vaqtda O`zbekistonda buxgalteriya hisobi tizimini isloh qilish jarayoni kechmoqda. U bozor iqtisodi va moliyaviy hisobot standartlarining talablariga tobora ko`proq muvofiqlashtirilmoqda O`zbekistonning 1-sonli “Moliyaviy hisobot va korxona hisob siyosati” BHMS ko`ra korxonalarga ham haqiqiy, ham normativ tannarx bo`yicha buxgalteriya hisobi ob`ektlarini baholash va aks ettirish, buxgalteriya hisobi yurgizishning shakl va usullarini mustakil belgilash huquqi berildi. Masalan, normativ tannarx bo`yicha tayyor mahsulotlarning sintetik hisobini tashkil holda sut va sut mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalari yangi hisob rejasiga muvofiq (2001y) “Mahsulot” (ishlar, xizmatlar, ishlab chiqarish) 40-hisobini qo`llashlari mumkin. Bu hisob hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulot haqidagi axborotni umumlashtirish va uning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining normativ tannarxidan og`ishlarini aniqlash uchun mqljallangan. Ishlab chiqarilgan va kirim daftariga yozib qo`yilgan tayyor mahsulotlarning normativ tannarxi hisobot davri davomida ishlab chiqarish korxonalari “Tayyor mahsulot” 2810-hisobining debeti va 2810-hisobining krediti bo`yicha qayd etib qo`yishlari mumkin. Xisobot oyi tugaganda “Asosiy ishlab chiqarish” 2011-hisobiga qayd etilgan ishlab chiqarilgan mahsulotlarining haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi shu hisob kreditidan 2810 schet debetiga o`tkazilishi kerak. Bunda ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot haqidagi axborot ikki bahoda shakllanadi: debet bo`yicha – haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi, kredit bo`yicha – normativ tannarx. Oy oxirida 2810 - hisob bo`yicha debetli va kreditli aylanmalarni taqqoslash bilan haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining normativ tannarxdan og`ishi aniqlanadi. Og`ish summasi 2810 hisob kreditidan “Sotishlar” 90-hisobi debetiga kirgizilishi kerak. Xar oyda 2810 -hisobi yopilishi va kelasi oyning boshigacha qoldiqqa ega bo`lmasligi kerak. SHuni ta`kidlash kerakki, sut va sut mahsulotlarini ishlab chiqarish korxonalarining amaliy ishida normativ tannarx kategoriyasidan mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish va xarajatlar hisobini xalqaro “Standart-Kost” hisob tizimiga yaqinlashtiradi. SHu bilan birga hisob amaliyotida 2810-schetidan foydalanish, ko`pincha, ham ijobiy ham salbiy jihatlarga ega. Bu hisobdan foydalanish chog`ida mahsulot haqiqiy tannarxining ishlab chiqarilgan, yuklab jqnatilgan va sotilgan mahsulot bo`yicha hisob baholari bo`yicha uning qiymatidan og`ishlarning aloxida mehnattalab hisob-kitoblari tuzish zaruriyati qolmaydi. CHunki tayyor mahsulotlar bo`yicha aniqlangan og`ishlar darxol 9010-schetiga yozib qo`yiladi. Biroq bu variant faqatgina mahsulot ishlab chiqarilgan va qsha oyning o`zida sotilgan bo`lsagina, sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini olishga imkon beradi. Bordiyu, mahsulotning bir qismi oy boshida omborda qolsa, haqiqiy ishlab chiqarish tannarxining normativ tannarxdan unga tegishli og`ishlari mahsulotni sotishga yozib qo`yilsa, unda sotilgan mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxini hisobga olishda va sotishdan keladigan moliyaviy natijalarni aniqlashda xatolikka yo`l kuyilgan bo`lishi mumkin. Amaldagi hisob rejasini amaliyotga o`qllash korxonalardagi “Materiallar” 1010-1090 schyotlaridagi materiallarni sintetik hisobini ikki usul bilan olib borishga imkon yaratadi. haqiqiy tannarx bo`yicha hisob baholari bo`yicha Korxona hisob baholari sifatida materiallar sotib olishning normativ yoki rejadagi qiymatidan, sotib olish yoki o`rtacha baholari va x.k. dan foydalanishi mumkin. 10-schet bo`yicha 1-usulda materiallar sotib olish va tayyorlash bo`yicha barcha haqiqiy xarajatlar aks ettiriladi. 2-usulda “Materiallarni tayyorlash va sotib olish” 1510- va “Materiallar qiymatidagi og`ish” 1610- schetida quyidagicha tarzda foydalaniladilar. U Yoki bu usulning qo`llanilishini korxona mustaqil belgilaydi va uning hisob siyosatida qo`rsatiladi. Normativ tannarx bo`yicha materiallarning sintetik hisobi olib borilgan xolda tushumning haqiqiy tannarxi 1510- schetini debetlashtiradilar. Bunda kirim daftariga yozilgan materiallarning normativ qiymati 1010- schet debeti bo`yicha 1510- schet kreditidan aks ettiriladi. Sotib olish haqiqiy tannarxining normativ tannarxdan yuzaga kelgan og`ishlari 1610- schetda aks ettiriladi. Ishlab chiqarish maqsadlarida materiallarni hisobdan chiqarish vaqtida ularni normativ tannarxi 1010- hisobni kreditlashtiradilar va xarajatlar hisobi hisobini debetlashtiradilar. Oy oxirida xarajatlangan materiallar haqiqiy tannarxining ular normativ tannarxidan og`ishlari yozib kuyiladi, bu og`ishlar 1610-hisobda hisobga olingan. Buning natijasida xarajatlar hisobi hisobida materiallar xarajati haqiqiy tannarx bo`yicha aks ettiriladi. Bundan tashqari, 1610 schetda oy oxirida ishlab chiqarishga jalb qilinmagan, ombordagi materiallar qoldig`iga to`g`ri keladigan saldo qoladi. Buxgalterlik balansida 1010-1610 schetlari bo`yicha qoldiqlar bir qator bilan aks ettiriladi, ya`ni materiallar qiymati yakuniy hisobida haqiqiy qiymat bo`yicha qo`rsatiladi. Buning natijasida, korxona balansida material (moddiy) va ishlab chiqarish zahiralarining aks ettirilishi “Standart-Kost” hisob tizimini tashkil etishga salbiy ta`sir qo`rsatadi. CHunki bir tomondan, tayyor mahsulot zahiralari va ortilgan tovarlar korxona balansida normativ tannarx bo`yicha aks ettirilsa, ikkinchi tomondan materiallar zahiralari va tugallanmagan ishlab chiqarish bu balansda haqiqiy tannarx bo`yicha qayd qilinadi. SHu maqsadda hisob rejasida haqiqiy xarajatlarning normativ xarajatlardan og`ishlarini ishlab chiqarishga emas, balki faoliyat natijasiga ezish bilan hisob kilinishi va aks ttirilishi uchun maxsus sintetik hisoblar ajratish ko`zda tutilgan. Bu holda 2810- schetni qo`llash zarurati kolmagan bo`ladi, chunki azaldanoq mahsulot tannarxi normativ tannarx bo`yicha shakllangan bo`lar edi. Buning ustiga, bunday imkoniyatni bizga buxgalteriya hisobi bo`yicha schetlarning yangi zamonasi taqdim etmoqda. Ishlab chiqarish korxonalari uchun chetlarning ishchi rejasida haqiqiy arajatlarning normativ xarajatlardan og`ishlari va schet uchun maxsus sintetik schetlar ajratishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Masalan, mehnatga bevosita hao` to`lash bo`yicha og`ishlar scheti uchun 17-schetni, umumishlab hiqarish-18, umum Xo`jalik xarajatlari bo`yicha 19- schetni qo`llash lozim. Bunday holda aniqlangan og`ishlarni bevosita ishlab chiqarishga emas, sotishlar natijasiga Qo`shib qo`yish imkoni bo`lar edi. Binobarin, “mahsulot (ishlar, xizmatlar) chiqarish” 2810-schetini qo`llash zarurati qolmagan bo`lardi. CHunki mahsulot tannarxi azaldan normativ tannarx bo`yicha “Asosiy ishlab chiqarish” 2011- schetida shakllangan bo`lardi. Bu o`z navbatida bizning amaliyotimizdagi normativ schet tizimini “Standart-Kost” hisob tizimiga yaqinlashtirgan bo`lardi. 2.“Direkt-kosting” tizimi Rivojlangan bozor munosabatlari sharoitida korxona ishlab chiqarish faoliyatini samarali boshqarish tobora ko`proq uni axborot bilan ta`minlashga bog`liq bo`lib bormoqda. Hozirgi vaqtda mamlakatimizdagi mavjud buxgalteriya hisobi tizimi ko`p jihatdan hamon idoraviy iqtisod hisobi bo`lib qolmoqda va soliq olinadigan baza hisob kitobi funktsiyasini bajarmoqda. SHu paytgacha korxonalarimizda mahsulot (ishlar, xizmatlar) birligiga sarflangan to`la haqiqiy tannarx hisobi va hisob etilishini ko`zda tutuvchi buxgalteriya hisobining xarajat usuli qo`llanilmoqda. Biroq, butunjahon tajribasi asosida mahsulotning qisqartirilgan tannarxini hisobga olish va marjinal daromadni aniqlash vaqti etgan. Buxgalteriya hisobida marjinal daromad usulining qo`llanilishi - direkt-kosting hisob tizimidan samarali foydalanishda o`z aksini topdi. Marjinal daromad usulidan YOarb mamlakatlarida ishlab chiqarishni (ekstensiv) rivojlantirish modeli o`rniga yangi model - intensiv rivojlanish modeli ustivorligi sharoitida foydalana boshladilar. Bunday modeldan foydalanish, o`z navbatida, xarajatlarni bevosita va bilvosita, asosiy va Qo`shimcha, doimiy va o`zgaruvchan, xarajatlarga aniq bo`lishni va shu asosda boshqarishning strategik vazifalarini hal etishni talab qiladi. Xarajatlarni bunday tasnif etishning nazariy asoslarini 1781 yilda T.E.Klinshteyn o`zining “Xisobda muqobillar haqida ta`lim” kitobida metallurgiya korxonasi misolida YOritgan edi. Xususan u ishlab chiqarish xarajatlarni alohida fazalari bo`yicha hiob-kitob qilinishini, ya`ni: -ishlab chiqarish (kqmir ishlab chiqarish); -shlaklarni o`ayta ishlash; -eritish va h.k. larni taklif qilgan edi. U Qo`shimcha xarajatlarni davr uchun bevosita natijalar hisobiga kiritishni lozim deb hisoblaydi. g`arbda chegaralangan xarajatlar to`g`risida ham ko`p bahslar borgan. Bundan xarajatlar haqida birinchi bo`lib O.SHmelenbax o`z fikrini bildirdi. 1899 yilda “Nemis adabiyoti” gazetasida bosilgan “Fabrika ishida buxgalteriya va kalkulyatsiya” makolasida u xaridorning bevosita va bilvosita xarajatlari o`rtasidagi farqni qo`rsatdi. Bundan tashqari shu makolada “Birlamchi Qo`shimcha xarajatlar”, “Ikkilamchi Qo`shimcha xarajatlar”, “Doimiy xarajatlar”, “O`zgaruvchan xarajatlar”, “Progressiv xarajatlar”, “Degressiv xarajatlar” degan tushunchalar tilga olib qtilgan. O.SHmelenbax qshandaYOq faqat birlamchi Qo`shimcha xarajatlar muayyan xaridorlar hisobdan mansub, ikkilamchilari esa, yalpi foyda hisobidan koplanadi. o`oplash summalari hisobini tashkil etish YOoyasi birinchi marta u tomonidan 1902 yilda bosilgan “Tannarx hisobi asoslari va baholar siyosati” ishida e`lon qilingandi. 1903 yilda G.Gless ham doimiy xarajatlar va qismlarga bo`lingan o`zgaruvchan xarajatlar o`rtasida xarajatlarni aniq chegaralash zaruriyatini qo`rsatib qtgandi. SHu munosabat bilan u shunday deb YOzgan edi: “Doimiy xarajatlarga men korxonaning umumiy o`zgaruvchan xarajatlarini, shuningdek, - barcha qolgan unsurlarga sarflashni nazarda tutuvchi barcha moddalarni mansub deb bilaman beraman”. Xarajatlarni doimiy va o`zgaruvchan xarajatlarga ajratish YOoyasining nazariy va amaliy jihatlarni. ularning ishlab chiqarish hajmiga bog`liqligini birinchi marta J.Klark asosladi. 1923 yilda u ishlab chiqarish yalpi chiqimlarini ishlab chiqarish hajmiga bog`liq ravishda doimiy va o`zgaruvchan chiqimlarga bo`lishni taklif etdi. Doimiy chikimlarga, uning fikricha, quyidagilar kirishi kerak: -asosiy kapitalning amortizatsiyasi; -ma`muriy va texnik xodimlarni saklash xarajatlari; jihozlarni lozim holatda tutish; -sotish tarmoqlarini tutish; -amalga kiritilgan kapitalga qo`yilgan odatdagi foyda summasi. SH.Klarkning yozishiga ko`ra, o`zgaruvchan xarajatlarga ishlab chiqarish hajmi kattaligiga bog`liq ravishda o`zgarib turuvchi xomashyo, materiallar, elektr quvvati, ishchi kuchi, jixozlardan foydalanish va xokazolarni kiritish lozim. Ushbu g`oyani rivojlantirib ekan, Amerika iqtisodchisi Jonatan Garrison 1936 yilda “Direkt-kosting” ta`limotini yaratdi. Unga kura tannarx tarkibida faqat bevosita xarajatlarni hisobga olish kerak. Bu tizimning asosiy YOoyalari 1936 yilda “Sanoat hisobi milliy assotsiatsiyasi” byulletenida chop etilgan edi. Avvaliga bu YOoyani unchalik qo`llab kuvvatlashmadi, to`liq tannarx tarafdorlarining tankidiga uchradi. Ularning fikricha, to`liq tannarx aktsionerlar, kapital kuyuvchilar va xatto boshqaruvchilar uchun ham kerak. Faqat keyinchalikkina “Direkt-kosting” xarajatlar hisobining ustuvor usuli bo`lib qoldi. SHuni nazarda tutish kerakki, “Direkt-kosting”ning paydo bo`lishi sof buxgalteriya bilan bog`liq edi. Xisob xodimlari qsha davrda shunday xulosaga kelishdiki, barcha xarajatlarni mazkur hisobot davriga va mahsulot chiqarish bilan bog`liqlarga (ular mahsulot sotilgandagi hisobot davriga tegishli) bo`lishi lozim. Birinchisi doimiy xarajatlar, ikkinchisi, o`zgaruvchan xarajatlar deb aytildi. Agar bu YOndashuv to`g`ri bo`lsa, tabiiyki, tannarx tarkibiga vaqt bilan bog`liq bo`lgan bevosita xarajatlarni kiritish mumkin va kerak. Bu holda balansdagi tugallanmagan mahsulot bahosining pastligi, har bir hisobot davri xarajatlarining ortib ketganligi, yuqorida qayd qilinganlarga aytilganlarga qarshi asosiy e`tiroz hisoblanadi. XX asrning 30-yillarida “Direkt-kosting” tizimi sohasida Valter Ravutentshtraux, Jon. X.Uilyams, CHarlz M.Knoppel ham ilmiy tadqiqot olib borganlar. Ular byudjet va ishlab chiqarish o`rtasidagi bog`lanishni ifodalovchi grafigni ishlab chiqdilar. SHu grafik YOrdamida mahsulot hajm, tannarx va foyda qo`rsotkichlari o`rtasidagi aloqani kuzatish mumkin edi. “Direkt-kosting” YOoyasini rivojlantirishda “Xarajatlar va ishlab chiqarish kattaliklari mutanosibliklari asosida xarajatlar hisobining yagona tizimi” kitobini chop etgan K.Rumel talaygina xissa Qo`shgan. Unda xarajatlar hisobining amaliy yo`l-yo`riqlari mavjud. Xususan, unda “Bloklar bo`yicha xarajatlar hisobi” tushunchasi berilgan kiritgan. Uning fikricha, agar doimiy xarajatlar blokini mutanosib ravishda xarajatlar blokiga qarama qarshi qo`yilsa va mahsulotga sarflangan xarajatlarini emas, faqat mutanosib xarajatlar kiritilsa, bunday tizimini “Bloklar bo`yicha xarajatlar hisobi” deb aytish lozim bo`ladi. K.Rumel YOoyasiga binoan mahsulot hajmiga hamda kalendar davr davomiyligiga tegishli xarajatlar bevosita xarajatlarni eltuvchilarga kiritiladi. Bunda davr davomiyligiga tegishli xarajatlar bir blokda taqsimlanmagan xarajatlar kabi to`planadi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda “Direkt-kosting” tizimi birmuncha ancha rivojlana boshladi. Ishlab chiqarish xarajatlari sohasida nazoratning kuchaytirilishi tannarx sohasida bundan keyingi tadqiqotlarni raYObatlantira boshladi. Bunda ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasini topish bilan bog`liq hisob- kitoblar keng tarqaldi. Buning natijasida, deb ta`kidlaydi N.G.CHumochenko, XX asrning 50- yillarida AQSH da bir qator kombinatsiyalar faqat bevosita xarajatlarni emas, balki materiallar va ishchilar ish haqidan tashqari yana o`zgaruvchan qo`shimcha xarajatlarni ham tannarxga qo`shib yubormoqdalar . AQSHda “Direkt-kosting” tizimining haqiqiy tatbiq etilishi bugungi kunda barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda keng qo`llanilmoqda. Germaniya va Avstraliyada mazkur usul “qisman xarajatlar hisobi” deb ataladi. Britaniyada u “marjinal xarajatlar hisobi”, Frantsiyada – “marjinal buxgalteriya” yoki “marjinal hisob” degan nomlarni olgan. O`zbekistonda esa “cheklangan, noto`liq yoki qisqartirilgan tannarx hisobi”tushunchalari qo`llanilib kelmoqda. Bizning nazarimizda, “buxgalteriya hisobining marjinal usuli” deb atash o`rinli hisoblanadi. Biz bunday yondoshuvni “Direkt-kosting” tizimida asosiy qo`rsatkich marjinal daromad bo`lganligi bilan bog`laymiz. Uning yordamida ishlab chiqarish rentabelligi darajasi aniqlanadi, mahsulotni zararsiz sotish bahosi belgilanadi, korxonaning assortiment siyosati tuziladi va h.k. SHunday “marjinal usuli” atamasi O`zbekiston mutaxassislari uchun “Direkt-kosting” ga qaraganda tushunarliroq va ma`noliroq bo`ladi. SHuni ta`kidlash lozimki, O`zbekiston hisob nazariyasiga “Direkt-kosting” atamasi yaqinda kirib keldi va keng ommalashib ketdi. Ilmiy muloqotda “Direkt- kosting” tizimi tavsifi bilan bog`liq masalalarni kqtarib chiqqan olim-iqtisodchilarni shartli ravishda ikki guruhga bo`lish mumkin. Masalan, N.G.CHumachenkov va S.S.Satubaldin risolalarida “Derekt-kost” haqidagi maqola g`arbdagi mavjud hisob amaliyoti tavsifi tartibida bayon etiladi. V.F.Paliy va S.A.Stukov risolalarida esa bu tizimning O`zbekiston amaliyotida bugundanoq qo`llanish imkoniyati haqidagi masala kqndalang qo`yilgan. SHu munosabat bilan S.A.Nikolaevaning risolasi diqqatga sazovor. Unda “Direktkost” tizimining mohiyati, uning aynan YOarb mamlakatlarida kelib chiqqanligi va rivojlanganligi, boshqaruv va ishlab chiqarish hisoblari tizimlari va O`zbekiston korxonalarida amaliy qo`llanish imkoniyatlari bilan o`zaro munosabatlariga daxldor masalalar tizimini bayon etishga birinchi marta jiddiy urinib qo`rilgan. Nemis iqtisodchisi D.Berner shartli o`zgaruvchan xarajatlar hisobi usuli haqida gapirib quyidagilarni ta`kidlaydi: “Direkt kosting” - bu korxona umumiy chiqimlarini, vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan bevosita bog`liq bo`lgan o`zgaruvchan xarajatlarga asoslanuvchi tannarx hisobi tizimidir. CHiqimlarning faqat sqnggi guruhi bevosita xarajatlar bilvosita o`zgaruvchan xarajatlar mahsulot tannarxi hisobiga jalb etiladi. Bu asosan hisobot davrida sotilgan mahsulotlarga daxldor xarajatlarning yakuniy yillik balansi va bahosini tuzishda yarim tayyor va tayyor mahsulotlar zahiralarini baholashga qo`l qiladi. Doimiy xarajatlar foydalar va zararlar schetida hisobida hisobga olinadi”. YUqorida keltirilgan tavsiyalardan qo`rinib turibdiki, “Direkt kosting”ning asosiy tavsifi korxona xarajatlarining ishlab chiqarish hajmi o`zgarishga bog`liq holda doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarga bo`lishdan iborat. Dastlabki bosqichlarda tannarxga faqat bevosita xarajatlar kiritilardi, bilvosita xarajatlarning turlari esa bevosita moliyaviy natijalarga tuzilardi. Direct-Costing- System (bevosita xarajatlar hisobi tizimi) nomi ham shundan kelib chiqqan. Keyinroq “Direkt-kosting” shunday hisob tizimiga kqchib qtdiki, unda tannarx nafaqat bevosita o`zgaruvchan qismida hisob qilinardi. Nomdagi bir qator shartlilik ana shundan kelib chiqadi. SHu munosabat bilan Tkach V.I va Tkach M.V. ta`kidlaydilarki, “Direkt kosting” usulining ikki varianti bor: 1) hisobda faqat o`zgaruvchan (tezkor) xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlardan asoslangan oddiy direkt-kosting; 2) rivojlangan direkt-kosting o`zgaruvchan xarajatlar bilan bir qatorda mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo`yicha bevosita sotish bo`yicha, bevosita o`zgaruvchan xarajatlar ham tannarxga kiritiladi. CH.T Xaraker va D. Foretrlarning fikrlariga binoan, hozirgi vaqtda “Direkt kosting” atamasi mazkur tizim tavsifini to`liq aks ettirmaydi va uni boshqa atama bilan atashni taklif etishadi. O`zlarini “Buxgalterlik hisobi: boshqaruv aspekti” kitobida ular e`tiborini shu narsaga tortadilarki, hozirgi vaqtda doimiy xarajatlar to`plamini sotishga ketganda kalkulyatsiyalash usulini belgilash uchun ikkita: “Direkt kosting” va “Vribl-kosting” atamasidan foydalanilmoqda. Ularning fikricha, “Vribl- kosting” atamasi usul mohiyatini aniqroq aks ettiradi, chunki zahiralar na faqat bevosita materiallar va mehnat xarajatlariga tegishli, balki o`zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlariga ham tegishli.. Tasavvurimizda, “Direkt-kosting” tizimi tavsifi uchun nafaqat nom, balki u ko`zlagan maqsad ham muhim ahamiyat kasb etadi. 1965 yilda R.Entoni shunday YOzgan edi: “Xisob-kitoblar uchun ko`pgina kompaniyalar tannarx xaqidagi uch turdagi ma`lumotdan foydalanadilar: -javobgarlik markazlari bo`yicha tannarx to`g`risida (mas`ul ijrochilar faoliyatini rejalashtirish va nazorat qilish uchun); -to`liq ishlab chiqarish tannarxi to`g`risida (yaxshi holatlarda baho belgilash va boshqa tezkor qarorlar qabul qilish uchun); -bevosita ishlab chiqarish tannarxi haqida - mahsus holatlarda, masalan, erkin quvvatlarni ishga olish zarur bo`lgan hollarda baholarni belgilash va boshqa tezkor qarorlar qabul qilish uchun)”. “Direkt-kosting”ni turli variantlarda qo`llash imkoniyatiga V.F.Paliy ham e`tiborni qaratadi: “Xozir direkt-kosting bir necha variantlarda qo`llaniladi: bevosita (asosiy) xarajatlar (barchasi o`zgaruvchan) bo`yicha kalkulyatsiyalashni ko`zda tutuvchi mumtoz direkt-kosting; o`zgaruvchan xarajatlarni kalkulyatsiyalash bu o`zgaruvchan xarajatlar bo`yicha amalga oshiriladi, ularga bevosita xarajatlar kiradi); ishlab chiqarish quvvatlariga zqr berish bilan bog`liq xarajatlar kalkulyatsiyalash (bunga barcha o`zgaruvchan xarajatlar va doimiy xarajatlarning bir qismi kiradi). Bularning barchasi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsientiga muvofiq ravishda aniqlanadi. Ulardagi umumiy narsa shuki, tannarx to`lq emas, qisman kalkulyatsiya qilinadi” YUqoridagilarni umumlashtirib, ta`kidlash mumkinki, “Direkt-kosting” tizimining mohiyati, xarajatlarni ishlab chiqarish hajmi o`zgarishga bog`liq holda ularni tarkib topdirgan doimiy va o`zgaruvchan xarajatlarga bo`lishdan iborat. Bunday sharoitda mahsulot tannarxi faqatgina o`zgaruvchan xarajatlar qismida rejalashtiriladi va hisobga olinadi, mahsulot sotishdan tushgan kirim bilan o`zgaruvchan xarajatlar o`rtasidagi farq marjinal daromadda namoyon bo`ladi. Bu tizimda doimiy xarajatlarni mahsulot tannarxi hisob-kitobiga kiritmaydilar va bevosita korxona faoliyatini kamaytirishga YOzib qqyadilar. Direkt-kosting” tizimida foydalar va zararlar haqidagi hisoblar tizimi quyidagi qo`rinishda aks ettiriladi (2-jadval) Download 1.49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|