Bosma ommaviy axborot vositalari jurnalistikasi fakulteti

2.2 Tahliliy jurnalistikaning yetakchi janri
Maqolaninig till va uslubi masalasiga kelsak u rasmiy, ilmiy, adabiy-badiiy, hajviy, publitsistik uslubda yozilishi mumkin, bu maqolaning mavzusi va o‘z oldiga qo‘ygan maqsadidan kelib chiqadi. Mazkur janrda adabiy-badiiy vositalar ham o‘z о ini da qoilaniladi, masalan, ilmiy maqolada bunday vositalardan foydalanilmaydi. Ommaviy jumalistika nashrlarida bosiladigan publitsistik maqolalarda bu vositalardan ma’lum darajada foydalanilsa, adabiy-badiiy jumallarda beriladigan, ijtimoiy hayotni yorituvchi maqolalarda bu vositalar keng qoilaniladi. Binobarin, maqolaning til va uslubi, adabiy-badiiy vositalardan foydalanish maqolaning tipi va xiliga bogliqdir. Maqola janri jurnalistikada juda qadimdan keng qoilanilib keladi. Jahon jurnalistikasi, rus va o‘zbek jurnalistikasida maqola janri ijtimoiy fikrning shakllanishi va taraqqiyotida, ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning o'sishida katta rol o‘ynab kelgan. Jumladan, Turkiston Milliy uyg‘onish davri jurnalistikasida maqola milliy mustaqillik g‘oyasining shakllanishi, mustamlakachilik zulmi, jaholat va qoloqlikka qarshi kurash, ma’naviyat va ma’rifatning taraqqiy etishiga xizmat qiigan. Atoqli o‘zbek adiblari M.Behbudiy, M.Abdurashidxonov, A.Avloniy, Choipon, Fitrat, A.Qodiriy va boshqalar vatan mustaqilligi, xalq erki uchun kurashda mazkur janrdan keng foydalanganlar. Kommunistik tuzum davrida maqola janri yakka g‘oya hukmdorligi uchun xizmat qilib keldi. Shuning uchun ham bu davrda bu janrning bosh maqola, propagandistik (targ‘ib etuvchi) maqola kabi xillari o‘ylab topildi va keng qo‘llanildi. 0 ‘z milliy mustaqilligiga erishgan respublikamizda maqola janri mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ulkan ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy-ma’naviy islohotlami amalga oshirishda, milliy istiqlol mafkurasini ommaga singdirishda, madaniyat va ma’rifat taraqqiyotida xizmat qilib kelmoqda. «Xalq so‘zi» gazetasining 2005-yil 7-sentyabr sonida pedagogika fanlari doktori, professor Sh.Qurbonovning «Barkamol avlod: Tarbiya tizimining mas’uliyati» sarlavhali maqolasi bosilgan. Nazariy maqola tarzida yozilgan bu materialda mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan katta islohotlar, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining bajarilish jarayonlari haqida so‘z boradi. Muallif masalaga chuqur yondashib, uning mohiyatini ochib beradi. Gazetaning shu sonida bosilgan ikkinchi maqola - jurnalist Z.Ashurovaning «Baxt qo rg'oni darz ketmasin» sarlavhali materiali esa amaliy-ijodiy maqola xiliga kiradi. Unda oilani mustahkamlash, farzand tarbiyasi masalalari hayotdan olingan fakt va misollar asosida ochib beriladi. Jurnalist M.Xolmatovaning gazetaning 2005-yil 7-yanvar sonida bosilgan «Bir hovuch suv» sarlavhali maqolasi ham yuqoridagi kabi ma’naviy mavzuda bo‘lib, unda suvning tabiatdagi va inson hayotidagi о'mi, qimmati bayon etiladi. Muallif o‘z fikrlarini tasdiqlash uchun turli hayotiy voqealar, rivoyatlarga murojaat qiladi, obrazli vositalardan keng foydalanadi. Tarixchi olim M.Isomiddinovning « 0 ‘zbekiston ovozi» gazetasining 2005-yil 4-aprel sonida «Moziy ibtidosi» rukni ostida bosilgan «Biz bilgan va bilmagan tarix» sarlavhali maqolasi esa ilmiy maqolaning namunasi bo‘lib, unda respublika qadimshunos olimlari olib borayotgan ishlar, bu sohada topilgan yangiliklar haqida hikoya qilinadi. Maqola ilmiy-ommabop uslubda yozilganligi bilan gazetxonga ma’qul boiishi shubhasiz. Jurnalist O.Shodmonalievning «Tutzorlar uvoli - pillachilik zavoli» sarlavhali maqolasi esa («Xalq so‘zi», 2005-yil, 18 fevral) qishloq xo‘jaligining muhim muammolaridan biri - republikamizda pilla qurtini boqish uchun zarur boigan tut daraxtlarini parvarish qilish, asrab-avaylash masalasiga bag‘ishlangan. Shoir Sirojiddin Sayyidning «Tajovvuz yoxud yana Tojikiston alyumin zavodi haqida» sarlavhali maqolasi («Xalq so‘zi» 2005-yil, 13-sentyabr) tanqidiy ruhda boiib, unda qo‘shni Tojikiston respublikasining Surxondaryo viloyatining janubiy hududlariga tutash joyida o‘mashgan alyumin zavodidan chiqqan zaharli moddalar voha tabiati va aholisining hayotiga xavf solayotganligi ochib tashlanadi. jurnalist B.Egamqulovning gazetaning shu yil 22 fevral sonidan joy olgan «Tekshir-tekshir o‘yini» sarlavhali tanqidiy maqolasi esa korxona va muassasalarda olkazilayotgan o‘rinsiz tekshirishlarning zarari masalasiga bag'ishlangan Maqolaning yana bir turi «Jurnalist tekshiruvi» deb nomlanadi va unda jurnalist hayotda uchraydigan biror salbiy voqea, holat va masala tadqiq qilinib, o‘z munosabatini bildirilgan holda yoritiladi. Mazkur turdagi materiallarni alohida bir janr degan fikrlar ham mavjud. Ammo unda ham maqola janriga xos boigan belgilar - hayotdagi fakt va voqealar chuqur tahlil qilinib, tegishli xulosalar chiqarilishi asosiy o‘nn tutishi nuqtai nazaridan bu xildagi publitsistik asarlar ham maqola janriga oid, deb hisoblaymiz. «Jurnalist tekshiruvi» deganda mazkur materialning yozilish jarayonida qollanilgan usul ham tushunilishi mumkin, ammo bu o‘rmda bu usul natijasida vujudga kelgan ijodiy mahsulot nazarda tutilayotir. «Xalq so‘zi» gazetasining 2005-yil 14-sentyabr sonida jurnalist A.Haydarovning «G‘at-gcat qiigan karnaychi» sarlavhali jurnalistik tekshiruvi bosilgan. Unda Buxoro viloyati Qorakol tumanidagi «Yangi bozor» shirkat xo‘jaligi a’zosiga xo‘jalik rahbarlari ko'rsatgan nohaqliklar hikoya qilinadi. Uni gidronasosning ayrim qismlarini o'g'irlashda ayblaydilar va u katta qiyinchiliklar bilan o‘zining haqligini isbotlaydi. Materialda ayrim huquq xodimlarining masalaga bir tomonlama yondashib adolatsizlikka yo‘l qo‘yishlari ham ochib tashlangan. X. Eshmatovning gazetaning shu yil 10 yanvar sonida bosilgan «Qol uchida tuzilgan shartnoma» jurnalistik surishtiruvida esa Toshkent shahar «Yakkasaroy aksiyadorlik jamiyatining 3-mineral suv ishlab chiqarish sex mudiri va jamiyat raisi bilan o‘zi boshqarayotgan sexni o‘z qaramogciga olish bo‘yicha shartnoma tuzganligi, keyinchalik esa jamiyat rahbarlari bu shartnomaga amal qilmaganliklari haqida so‘z boradi. Jurnalist masalaning mohiyatini tekshirib, nohaq sarson qilingan va huquqiy kamsitilgan fuqaroni himoya qiladi. Gazetalarda «Jurnalist tekshiruvi» rukni ostida beriladigan maqolalar tez-tez uchrab turadi. Bu turdagi maqolalarning oddiy maqolalardan farqi shundaki ularda har bir fakt u katta yoki kichik, ahamiyatli yoki ahamiyatsiz bolmasin albatta tekshirilishi va o‘z o‘rnida ishlatilishi lozim. Jurnalistning biror fakt yoki malumot yoxud voqeani bayon etishda yol qo‘ygan xato va chalkashliklar keyinchalik yomon oqibatlarga - materialning tekshirilish jarayonida tasdiqlanmasligi va oqibatda jurnalistgina emas, uni o‘z sahifalarida elon qilgan nashr ham javobgar boiishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, jumalistikaning haqqoniylik tamoyili boshqa janrlardagi materiallardan ham. kola bu janrda aniq va tola qollanilishi talab etiladi. Maqola janri jurnallar sahifalaridan ham keng o‘rin olishi hammaga malum. Chunki ijtimoiy hayotning chuqur qatlamlarini yorituvchi bu jurnalistika turi uchun yuz berayotgan fakt va voqealarning mohiyatini ochib beruvchi bu janr qol keladi. Maqola janri jurnallarning barcha turlaridan doimiy o‘rin oladi. Jumladan, ijtisodiy— siyosiy jurnal boimish «Tafakkur» jumalining deyarli har bir sonida mamlakatimiz moddiy va ma’naviy hayotining turli masalalarini aks ettiruvchi, shu kun uchun muhim va dolzarb muammolarni kolarib chiquvchi maqolalarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, mazkur jurnalning birgina - 2005 yil, 1-sonida bosilgan maqolalarga ko‘z tashlasak fikrimizning yaqqol isbotini kolishimiz mumkin. Jurnal Respublika Ma’naviyat markazining rahbari, publitsist Q.A’zamning «Milliy qadriyatlar: tiklanish zamoni» sarlavhali maqolasi bilan ochiladi. «Millat va ma’naviyat» rukni ostida berilgan bu maqolada jamiyatimizda yuz berayotgan ulkan ma’naviy islohotlar, barcha sohalardagi milliy qadriyatlarimizning tobora tiklanib, hayotimizga singib borayotganligi qator misollar bilan yoritib beriladi. Taniqli adabiyotshunos, 0 ‘zbekiston qahramoni O.Sharafutdinovning «Yangi asr muammolari» rukni ostida bosilgan «Ekologiya va jurnalistika» sarlavhali maqolasida esa shu davrning eng hayotiy va dolzarb muammosi boimish tabiatni asrash masalasi qalamga olinadi. Adib o‘z maqolasida insoniyatni uni kutib turgan katta ekologik tanazzul va halokatdari ogoh qiladi. «XXI asr insoniyat tarixidagi farovonlik va baxtiyorlik asri emas, balki odamzot yashaydigan so‘ngi asr boiib qolsa ham ajab emasdeb yozadi u. Buning uchun yer yuzida yadro urushi boiishi yoki bakteriologik qurollarni ishga solish shart emas. Buning uchun hozirgi ekologik tanazzulning o‘zi kifoya». Muallif bunga misol qilib Orol dengizining qurib qolishi, havoning ifloslanishi va tabiat ustidan keng miqyoslarda olkazilayotgan zug‘umlarni misolga keltiradi. Taniqli adabiyotshunos N.Karimovning jurnalning mazkur sonidan joy olgan «Asr tengdoshi» maqolasi esa ilmiy-adabiy maqola turiga misol boiadi. Unda davrimizning atoqli adibi Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek ijodining yangi qirralari, u yaratgan asarlarning ma’naviyatimizni yuksaltirishdagi o‘rni haqida so‘z boradi. Adabiyot tarixining sinchkov mutaxassisi I.Haqqulnmg «Ruhiyat saboqlari» rukni ostida bosilgan «Asrori Halloj» maqolasi esa IX asrda yashab olgan mutavassuf arbob, johil ulamolar tomonidan olimga mahkum etilgan Mansur Hallojning hayoti va qismati haqida boiib, jurnalxonga bu haqda qator yangi ma’lumotlar beradi. Jurnaldan shuningdek, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotning boshqa turli masalalari haqidagi maqolalar ham o‘rin olgan. Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, maqola janri jamiyat hayotining chuqur qatlamlarini aks ettirish, undagi turli masalalar, muammolami hal etishda gazeta va jurnallar hamda ommaviy axborot vositalarining boshqa turlari uchun ham qol keladigan ommabop, ta’siTchan janrdir. Faqat, yuqorida aytib olilgamdek, radio va televideniyeda maqola janri boshqacharoq - radio va televizion chiqishlar nomi bilan ataladi


XULOSA
Maqola – juda jiddiy janr. Jurnalistdan katta bilim va mahoratni talab etadi.
Maqolaning kompozitsion tuzilishi aniqlik va oddiylikka asoslanishi va publitsistikaning asosiy qonuniyati bo‘lgan voqelikni keng yoritish bilan belgilanadi.
Maqola — publitsistikaning murakkab janrlaridan biri hisoblanadi. Maqola janrida qalamga olingan bitta muammo aynan aniqlikni, mavzudan chiqib ketmaslikni ta’minlagani bois fikrni aniq va ravshan faktlarga asoslangan holda ifodalash imkonini beradi.
Maqola janrida voqelikni sharhlash aniq faktni ifodalashdan boshlanib, mazkur hodisa muallif qarashiga to‘g‘ri kelishi yoki zid bo‘lishi mumkin. Aynan shu hol obyektga nisbatan muallifning o‘z nuqtai nazarini bildirishi orqali mazkur voqelikning jamiyatga nisbatan foydali yoki zararli ekanligi holatlarini ifodalaydi.