Botaniкa (Ma'ruza matnlari) Toshkent -2011 2 Sizga tavsiya etiladigan “Botanika”

Endospermli urug‘larning tuzilishi. Endospermli urug‘lar g‘allaguldoshlar, lolaguldoshlar va 
qiyoqdoshlar oilasi vakillari uchun xosdir. Endosmpermli urug‘lar quyidagi qismlardan tuzilgan 
bo‘ladi.
1. Urug‘ po‘sti. 2. Endosperm. 3. Murtak. 
Qalqoncha bir pallali urug‘lar uchun harakterli organ hisoblanadi. Uning asosiy funksiyasi endo-
spermadagi zahira oziq moddalarni diostaza fermenti ta’sirida parchalab murtak qismiga o‘tkazib ber-
ishga xizmat qilishdir.
Ayrim o‘simliklar endosperm o‘rniga zahira oziq moddalarni peresperm qismida to‘plash 
xususiyatiga ega bo‘ladi. 
Perisperm urug‘kurtakning nutsellus qismidan hosil bo‘ladi. Perisperimning farqi uning tarkibida 
oqsil va yog miqdori kamroq bo‘lib, asosiy qismini kraxmal tashkil qiladi. Perisperm hosil qilish chin-
nigul, lavlagi, shura, olabuta uchun xosdir. 
Urug‘ning otalanmasdan rivojlanishi. O‘simliklar dunyosida urug‘ning hosil bo‘lishi va 
rivojlanishi har doim yuqoirdagi qonuniyatga amal qilavermaydi. Ayrim o‘simliklarda urug‘ va meva 

---

27
otalanmasdan rivojlanishi mumkin. Bunga apomiksis deyilsa. Urug‘ va mevani otalanib hosil bo‘lishi 
amfimiksis deyladi. 
Apomiksis jarayonida urug‘ va mevalar urug‘ kurtaklarning nutsellusidan urug‘kurtak po‘stidan, 
sinergiddan hosil bo‘ladi. 
Urug‘ murtak qismining hosil bo‘lishida quyidagi jarayonlar buzilishi mumkin. 
1. Partenogenez - murtakning otalanmagan tuxum hujayradan hosil bo‘lishi (qoqio‘t). 
2. Apogamiya - murtakning tuxum hujayra o‘rniga sinergid va antipodning rivojlanishidan hosil 
bo‘lishi (zubturum, sarimsoq piyoz) 
3. Aposporiya - murtakni nutsellusning yoki urug‘kurtak po‘stining rivojlanishidan hosil bo‘lishi.
4. Poliembrioniya - urug‘da bitta murtak o‘rniga bir necha murtak hosil bo‘ladi. masalan: limon, 
apelsin, mandarin. 
5. Partenokarpiya - urug‘siz meva hosil qilish. Bunday o‘simliklarda vegetativ, usulda ko‘payishi 
yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Masalan: mandarin, apelsin, nok, uzumda.