Botaniкa (Ma'ruza matnlari) Toshkent -2011 2 Sizga tavsiya etiladigan “Botanika”

 
11-MAVZU: GULLASh DAVRI, ChANGLANISH VA URUG‘LANISH 
Reja: 
1. Gullash davri. 
2. Changlanish jarayoni. 
3. Urug‘lanish jarayoni. 
Adabiyotlar: 1, 3. 
1. Gulli o‘simliklarning gullash jarayoni turlichadir. Кo‘pchilik shamol bilan changlanuvchi 
o‘simliklar novdasida dastlab gul hosil bo‘lib keyinchalik barg paydo bo‘ladi. (Bodom, tog‘olcha, 
shaftoli, o‘riq).
Кo‘pchilik bargini to‘kadigan o‘simliklarda (qayin, emanda) barg va gul hosil bo‘lishi bir vaqtning 
o‘zida ro‘y beradi. Ayrim o‘simliklar guli ertalab ochilsa, noqulay ob-havo sharoitida yopilib qoladi 
(kanop, shafran). Durman, tamaki gullari kunduzi yopiq bo‘lsa, kechasi ochilib turadi. 
To‘pgullarda gul ochilishi ham turlicha. Masalan: shingil, to‘pgulda pastki gullar yuqoriga qarab 
ochilib borsa, murakkab boshoqda o‘rtadan gulning uchiga va asosiga qarab ochiladi. Murakkab gull-
arda savatchaning chetidan o‘rtasiga qarab ochiladi. G‘o‘zada dastlab pastki gullar ochilsa vegetatsi-
yaning oxirida poyaning uchidagi gullar ochiladi. 
O‘simliklarning gullash davri ham turlichadir. Masalan: olma, nok, olxo‘ri, pista kabi o‘simliklar 
6-12 kun gullaydi. G‘o‘za esa bir necha oy davomida gullaydi. Limon o‘simligi qulay iqlim sharoitida 
muntazam gullab boradi. Gul hosil qilish o‘simlikning turiga bog‘liqdir. Masalan: qayin 10-12 yildan 
keyin shaftoli 3-5, jo‘ka 20-25, eman 80-100 yoshida gul hosil qilish xususiyatiga ega. Gul hosil qilu-
vchi kurtaklar yozda hosil bo‘lib, qishlab bahorda gul hosil qiladi. 
2. Gul yetilganidan keyin changdonda yetilgan changning onalik tumshuqchasiga tushishi chang-
lanish deb ataladi. Changlanishni quyidagi 2 ta usuli mavjud.
1. O‘z-o‘zidan changlanish. 
2. Chetdan changlanish 
Tabiatda ko‘pchilik o‘simliklar kleystogamli gullar hosil qilsa (Yopiq gullaydigan gullar), ayrimla-
ri xaziogamli (ochiq gullovchi) gullar hosil qiladi. Masalan: yeryong‘oqda tuproq yuzasidan yuqori 
qismida xaziogamli gul hosil qilsa, tuproq ostida kleystogamli gul va meva hosil qiladi. 
O‘simliklarning o‘z-o‘zidan changlanishi Ch. Darvin tomonidan 27 yil davomida o‘rganilgan. Na-
tijada u shunday xulosaga kelgan: Chetdan changlanish nasil sifatini yaxshilanishiga olib keladi. 
Hashoratlar yordamida changlanuvchi o‘simliklar entomofil o‘simliklar deyiladi. O‘simliklarning 
hashoratlar yordamida changlanishi tabiatning eng muhim xususiyati hisoblanadi. Changlanishda asala-
ri, kapalak, pashsha, qo‘ng‘iz, chumoli va boshqa hashoratlar muhim rol o‘ynaydi. Nektar tarkibi 25-
95% suv, 3-72% glyukoza va tamli shakarga to‘g‘ri keladi. 
Shiradonlar gulning gulqo‘rg‘on qismida joylashgan bo‘lib hashoratlarni gulning ichiga kirishiga 

---

25
majbur qiladi. Chang yuzasining g‘adir-budur va yopishqoqlik xususiyati ularga yopishib boshqa gulga 
borganda changlanish jarayonini amalga oshiradi. 
Changning ko‘pchilik hashoratlar uchun ozuqa bo‘lishini magnoliya, lolaqizg‘aldoq, pion, itburun 
kabi o‘simliklar misolida ko‘rish mumkin. Кo‘pchilik gullarning gulkosa va gultojibarglari, changchi 
va urug‘chilari ham o‘ziga xos rangga ega bo‘lib xasharotlarni jalb qiladi. Xasharotlarni jalb etishda 
guldagi efir moylar hisobiga hosil bo‘lgan hid ham muhim rol o‘ynaydi. Gulda hid hosil bo‘lishi indol, 
ammiak, benzol moddasi bilan bog‘liqdir. 
Shamol vositasida changlanuvchi o‘simliklarni Anemofil o‘simliklar deyiladi. Bunday usulda 
changlanuvchi o‘simliklarga quyidagi daraxt va o‘tsimon o‘simliklar kiradi; qayin, eman, yong‘oq, 
terak, tol, o‘t o‘simliklardan g‘allaguldoshlar, sho‘raguldoshlar, zubturumdoshlar oilasi vakillari. 
Shamol yordamida changlanuvchi o‘simliklar cheksiz chang hosil qiladi. Changlar yengil, quruq 
va mayda bo‘lib, shamol yordamida uzoq masofalarga tarqalish xususiyatiga ega. Lavlagi changchi 200 
m balandlikkacha ko‘tarila oladi. Qayin changchi 30-35 km masofagacha ucha oladi. Bir tup makka-
jo‘xori 50 mln chang hosil qiladi. Rogoz o‘simligi changchidan Hindistonda non va pechene tayyor-
lansa, Meksikada indeyeslar makkajo‘xori changchidan sup tayyorlaydi.
Gullarning bir vaqtda gullashi atmosferada shunchalik ko‘p chang hosil qiladiki natijada 
ko‘pchilik odamlarda nafas yo‘llari allergiyasi kasalini keltirib chiqaradi.
O‘simliklarni chetdan changlanishida dixogamiya va geterostiliya muhim rol o‘ynaydi.