Botaniкa (Ma'ruza matnlari) Toshkent -2011 2 Sizga tavsiya etiladigan “Botanika”

14-MAVZU: O‘SIMLIКLAR SISTEMATIКASIGA КIRISh. VIRUSLAR, BAКTERIYALAR 
Reja: 
1. O‘simliklar sistematikasining vazifalari. 
2. O‘simliklar sistematikasining tarixi. 
3. Viruslar va ularning faoliyati. 
4. Bakteriyalar va ularning ahamiyati. 
Adabiyotlar: 1, 3, 4. 
1. O‘simliklar sistematikasining vazifasi yer sharidagi hamma o‘simliklarni ta’riflash va ayrim tur-
lar hamda turlar guruhining qarindoshligini evalyutsiya asosida aniqlashdan iboratdir. 
O‘simliklar sistematikasi 500 mingga yaqin turdan iborat bo‘lgan o‘simliklar dunyosini biror qa-
rindoshlik belgilari bilan harakterlanuvchi alohida guruhlarga bo‘ladi.
O‘simliklar sistematikasi o‘simlik turlarining xilma- xilligini va uning sabablarini o‘rganadi. 
Uning vazifasi quyidagicha. 
1. O‘simliklarni klassifikatsiya qilish va uning rivojlanish tarixini o‘rganish. 
2. O‘simliklarni o‘rganishda turli uslublardan foydalanish. 
Hozirgi zamon o‘simlilkar sistematikasi filogentik sistema asosida tuzilgan. Bu sistema o‘simliklar 
morfogenezi, ichki tuzilishi, individual taraqqiyoti, fiziologik va biokimiyoviy xususiyatlari, geografik 
tarqalishi hamda tashqi muhit bilan o‘zaro munosabatlariga asoslanadi. 
Hozirgi zamon sistematikasi o‘simliklarni puxta o‘rganish uchun, quyidagi usullardan foydalanadi. 
1. O‘simlilkarni paydo bo‘lishini solishtirish solishtirma- morfologik usul. 
2. Individual rivojlanishini o‘rganish ontogenetik usul. 
3. O‘tgan geologik davrlarda o‘sgan o‘simliklar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘ish (paleobotanik 
usul) 
4. O‘simlik organizmlarining anotomik tuzilishini o‘rganish (anotomik usul). 
5. Har bir o‘simlikning tarqalish hududini o‘rganish (geografik usul). 
Bulardan tashqari sistematika fani yana bir qancha boshqa yordamchi usullardan foydalandi. 
Botanika va agronomiya fani bir umumiy ob’ektni o‘rganadi va ularni ish uslublari hamda rivojlanish 
tarixi o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. 
Botanika hamma o‘simliklarni turli- tumanligini, tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlarini, agrono-
miya esa- madaniy o‘simlilkarni yetishtirishni o‘rganadi. Botanika asosida agronomiya fani vujudga 
kelgan. Har ikki fanning maqsadi bitta, u ham bo‘lsa o‘simliklardan foydalangan holda insonlarning 
ularga bo‘lgan ehtiyojini to‘laroq qondirishdir. 
Yaylov va pichanzor o‘simliklarini o‘rganishda, agromeliorativ ishlarni tashkil qilishda agronom 
botanik sifatida, botanik esa agronom sifatida ish yuritadi. Shuning uchun ham agronom va botanik 
o‘rtasida keskin chegara bo‘lishi mumkin emas.

---

31
Yuqoridagi usullarda o‘rganilgan o‘simliklar turli guruhlarga bo‘linadi, shu guruhlar taksanomik 
birliklar yoki sistematik birliklar deyiladi. 
Hozir sistematikada 6 ta taksanomik birlik keng qo‘llaniladi: 
Bo‘lim - Divisio, sinf - Classis, tartib - Ordo, oila-Familia, avlod - Genus, tur - Species. 
O‘simliklar olamini xilma-xilliklarini klassifikatsiyalashga urinish eramizdan avvalgi asrdayoq 
boshlangan. Teofrast eramizdan avvalgi uchunchi asrda o‘simliklarni daraxt, buta, butacha, o‘tlarga 
hamda botqoq o‘simliklari, ko‘l o‘simlilkari va hokazolarga ajratgan edi. O‘rta asrlarda ham 
o‘simliklar sistematikasi yaratilagan, bunda o‘simliklar olamini guruhlarga bo‘lishda ular mevasini 
shakli, urug‘ini joylanishi yoki gullarini bor yo‘qligi va boshqa kabi belgilar asos qilib olingan edi. 
Bunday sistemalar son’iy sistema deb atalgan, chunki ular o‘simliklarni tasodifiy belgilariga 
asoslangan bo‘lib, ularni qarindoshlik belgilarini yoki o‘simliklar ayrim guruhlari orasidagi farqni 
amalda ko‘rsatib bera olmagan. 
O‘simliklar sistematikasi rivojlanishidagi muhim davr shved olimi К. Linneyning (1738-y)