Bo’yicha foiz stavkalar va unga ta’sir qiluvchi omillar

5. Markaziy bankning hisob (diskont) stavkasi. Markaziy bankning lombard 
stavkasi. 
Markaziy bankning xisob (diskont) siyosatining moxiyati shundaki, u tijorat 
banklardan veksellarni sotib oladi. Aytaylik mol sotib oluvchi korxonaning etkazib berilgan 

---

mol (tovar va xizmatlar va x.k)ning kakini to’lash uchun mablag’i etarli bo’lmasa, u tovar 
uchun tulovni ma’lum vavk 5tgandan keyin amalga oshirishi tugrisida veksel berotpi 
mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mablag’lari zarur bo’lgan vaktda u vekselni tijorat 
bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda unda ko’rsatilgan summadan 
kam summaga (ma’lum foiz ushlab uolgan xolda) sotib oladi. Zarur bo’lganda tijorat banki 
vekselni Markaziy bankda xisobga qo’yishi mumkin. Bu xolda Markaziy bank ham o’z 
foydasiga ma’lum foiz -xisob stavkasini ushlab qolishi mumkin. Markaziy bankning xisob 
stavkasi alohida olingan davlatlarda zkar xil - 5% dan 15 % gacha bo’lishi mumkin-Tijorat 
banklari veksellarni sotib olishda Markaziy oankning xisob stavkasiga tayanadilar. Markaziy 
bankning xisob stavkasi tijorat bavklari o’rnatadigan xisob stavkaning eng past chegarasi 
xisoblanadi. Odatda tijorat banklarining xisob stavkasi markaziy bankning xisob stavkasidan 
yukori (0,5dan - 2%gacha) bo’ladi. 
Tijorat banklarining qaytamoliyalashtirish siyosati -bu to’g’ridan-to’g’ri kreditlash, 
veksellarni xisobga olish, kimmatbaho vrgozlarni garovga olgan xolda kreditlar berish va 
kredit auktsionlarni utkazish yuli bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chikkan xolda 
markaziy bankning qaytamoliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi 
mumkin: 
- tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni xisobga olish yo’li bilan kreditlash, 
- tijorat banklari ixtiyoridagi kimmatbaho qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan 
kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi. 
O’zbekiston Respublikasida Markaziy bank o’rnatilgan qoidalarga asosan, quyidagi 
aktivlarni garovga olgan xolda 3 oygacha bo’lgan muddatda kreditlar berishi mumkin: 
- oltin, chet el valyutasi, xalqaro rezervlar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari va 
boshqa boyliklar, 
- davlatning karz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan. boshqa karz 
vositalari, 
- Markaziy bankda depozitga o’tkazilgan va uning depozitariysi uchun maqbul 
bo’lgan, xarid qilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan va Markaziy bank ular bilan ushbu 
qonun doirasida boshqa xil operatsiyalar o’tkazishi mumkin bo’lgan aktivlar, 
- to’lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellari asosida kreditlar berilishi 
mumkin. 
Lombard kreditini berish, qaytarish va ulardan foydalanganlik uchun foizlar to’lash 
tartibi umumiy asoslarda amalga oshiriladi va u alohida qarz hisobvarag’i bo’yicha kredit 
tartibiga o’xshashdir. 
Asosiy faoliyat bilan bog’liq tovar moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan 
xizmatlar haqini to’lash maqsadida to’zilgan pul hisob - kitob hujjatlari pulini to’lash uchun 
qabo’l qilinadi. Qarz oluvchi bankka garovga qo’ygan qimmatli qog’ozlar bo’yicha 
olinadigan daromadlarga foizlar qo’shilmaydi. 
Qimmatli qog’ozlarni garovga olib kredit shartnomasi tuzilgandan keyin bank 
qimmatli qog’ozlar emitentiga uning qimmatli qog’ozlarini garovga qo’yish bitimi 
to’zilganligini hamda qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar kiritilishi lozim bo’lgan 
depozit hisobvarag’i nomerini ma’lum qiladi. Lombard krediti beriladigan hollarda garovga 
qo’yilgan qimmatli qog’ozlar bo’yicha olinadigan daromadlar qarz oluvchining muddatsiz 
depozit hisobvarag’iga qo’yiladi (depozit shartnomasini rasmiylashtirmasdan) va, birinchi 
navbatda, ularni saqlash xarajatlarini qoplashga, shuningdek, kreditdan foydalanish uchun 
foizlarni to’lashga yo’naltiriladi. 
Kredit jarayonida bank garovga qo’yilgan qimmatli qog’ozlar kotirovkasi birja 
kursidagi o’zgarishlar to’g’risida teleks, kompyuter aloqasi va aloqaning boshqa turlari 
yordamida axborot to’plab boriladi. 

---

Kredit davomida fond birjasida o’tkazilgan savdo natijalariga ko’ra, garovga 
qo’yilgan qimmatli qog’ozlar qiymati pasaygan bo’lsa, u holda kredit qo’mitasining qaroriga 
muvofiq qarz oluvchiga shu summada qo’shimcha ta’minot berish talabi bildirilishi yoki 
kredit miqdori qaytariladi. 
Tovar (mol) garovi ostidagi lombard krediti. Lombard krediti uchun garov 
ko’rinishida faqatgina nisbatan baholi tovarlar, qaysiki ularning savdosi birjada yuritilishi, 
tovar partiyasini miqdori va sifatini belgilash bilan bir vaqtda bahosini ham aniqlash imkonini 
berishi shartidir. 
Qimmatbaho metall garovi ostidagi kredit. Bu lombard kreditining eski usullaridan 
bo’lib, hozirda u juda kam ishlatiladi. Garovni baholashdagi qiymati bu asosan oltin tangalar, 
slitkalar, kumush, platina va boshqalar qariyb 95% foiz qimmatbaho metall narxiga mos 
keladi. 
Lombard krediti - kreditlashning bu usuli asosan likvid mol mulk hisoblangan tillo 
taqinchoqlar garov asosida kredit berishga asoslanadi. Bu kredit kredit muassasi uchun 
deyarli risk darajasi past xisoblanadi. Chunki tillo buyumlar eskitdan yuqorilikvidli tovar 
sifatida tarixga ega. Biz kreditlashning bu usuli orqali pul mablag’lariga muxtoj bo’lgan 
ishlab chiqarish va savdo majmualarini moliyaviy qo’llab quvvatlnib boriladi. 
Shu tarzda Markaziy banklar bozorlarning o’rtacha foiz stavkalarini belgilaydi.Bu 
mazkur sharoitda barcha bozorlar xususan kredit va kapital bozorlari uchun bazaviy foiz 
stavkalari qabo’l qilinadi. 
Bank kredit siyosati bank resurslari, ularning joylashtirilish bilan chambarchas 
bog’liq. Bank resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag’lar, jumladan yuridik va 
jismoniy shaxslarning depozitlaridan tashkil topadi. Shuningdek, hozirgi kunda jalb qilingan 
resurslar ichida banklararo kredit xam alohida o’rin egallaydi. Depozitlar bo’yicha 
belgilangan foiz stavkalari, hamda boshqa bankdan olingan kredit uchun foiz stavkalari bank 
tomonidan beriladigan kreditning foiz stavkalari bilan bog’liq bo’ladi. Kredit siyosatining 
aniq va mukammal tayyorlanish va izohlanish xar bir bank uchun kreditlash jarayonini ijobiy 
tashkil etish uchun asos bo’ladi. Bank tomonidan to’plangan resurslarni to’g’ri va oqilona 
joylashtirish bankning kredit siyosatining sifatiga bog’liq bo’ladi. Kredit siyosati sifatiga va 
xolatiga qarab bank jalb qilgan resurslarini to’g’ri joylashtirish va oldindan ko’zlangan 
daromad olish imkoniyati yaratiladi 

---