Bo‘z tuproqlar mintaqasi
Download 1.04 Mb.
|
Мел-да илм изла усл к- лотинча
|
Tajriba dalasida g ‘o ‘zani suv iste’moli nima?
G ‘o ‘zani suv iste ’molini qanday aniqlanadi? G ‘o ‘zani suv iste ’molini aniqlashda nimalar hisobga olinadi? Tajriba dalasida kuzgi bug‘doyni suv iste’moli. Kuzgi bug’doyning suvga bo’lgan talabi va umumiy ehtiyoji eng asosiy omillardan biri hisoblanadi. Kuzgi bug’doyning rivojlanishi, qishlash va keyingi yilgi o„sib rivojlanish davrlarini kuz, qish, bahor va yoz faslining dastlabki oylarida o„tashi tufayli atmosfyera yog„inlari, sug’orish va sizob suvlaridan samarali foydalanadi. Kuzgi bug’doyning o„sib rivojlanish davrida sizob suvlardan foydalanish, ko’p jihatdan sizob suvlarnig joylashgan chuqurligi, tuproqning mexanik tarkibi, daladagi tuproq qatlamining litologik tuzilishi va suv-fizik xossalariga hamda bug’doy navining biologik xususiyatlariga bog„liq bo’ladi. Bir qator olimlar tomonidan kuzgi bug’doyning ildizi 1,5 m chuqurlikkacha kirib borishi aniqlangan. Kuzgi bug’doy e qilgan dalada, har xil chuqurlikda joylashgan sizob suvlardan o„simliklarning foydalanish masalasini o„rganib, sizob
suvlari 1,5 m chuqurlikda joylashganda kuni (sutkasi) ga 2,5 mm (25 m /ga), 2 m chuqurlikda joylashganda 0,8 mm va 3 m chuqurlikda joylashganda esa 0,3 mm sarflanishini aniqladi. Tajriba dalasida kuzgi bug’doyning suvga bo’lgan umumiy talabini aniqlashda tuproqning bir metrlik qatlamida, urug„ni ekishdan donning to’liq pishib etilgunicha bo’lgan davrda, namlikning o„zlashtirilishi, noo’suv va o’suv davrlarida sug’orish uchun berilgan umumiy suv miqdori, Shu davrda tushgan atmosfyera yog„inlari miqdori va sizob suvlarning ishtiroki hisobga olindi. Sizob suvlar sarfini aniqlashda tajriba dalasida sizob suvlarini joylashish chuqurliklari asosida S.F.Avyeryanov taklif etgan formuladan foydalanildi:
bu yerda, K - sizob suvlarning sarflanishi, m /ga; -5 E0 - evapotranspiratsiya, m /ga (Ivanov N.I. ifodasi bo’yicha hisoblanadi); N - sizob suvlarning joylashgan chuqurligi (tajriba dalasidagi kuzatish natijalari bo„yicha), sm; Nkr - sizob suvlarning bug„lanishga sarflanmaydigan (kritik) chuqurligi, m (ushbu mintaqada kuzgi bug’doy e qilgan dala uchun 2 m). Bug’doy etishtirilgan tajriba dalasida fizik bug„lanish va transpyeratsiya (evapotranspiratsiya ) miqdorlari (N.I.Ivanov formulasi): E0 = 0,0018 * 0,8 * (25 + t0)2 * (100 - a) Bunda, t- oylik o’rtacha havo harorati, 0S; a- havoning nisbiy namligi, %.
yil sentyabr E0 =0,0018. 0,8. (25+19,1)2 . (100-62) =106,42 oktyabr E0 =0,0018. 0,8. (25+10,6)2 . (100-56) =80,30 noyabr E0 =0,0018. 0,8. (25+2,5)2 . (100-76) =26,14 dekabr E0 =0,0018. 0,8. (25+0,4,6)2 . (100-76) =22,30 yil yanvar E0 =0,0018. 0,8. (25+1,3)2 . (100-79) =20,92 fevral E0 =0,0018. 0,8. (25+5,1)2 . (100-61) =50,88 mart E0 =0,0018. 0,8. (25+9,7)2 . (100-47) =91,90 aprel E0 =0,0018. 0,8. (25+13,1)2 . (100-50) =104,52 May E0 =0,0018. 0,8. (25+22,7)2 . (100-39) =199,86 Iyun E0 =0,0018. 0,8. (25+27,4)2. (100-31) =272,82 Iyul E0 =0,0018. 0,8. (25+27,1)2. (100-46) =211,07 2007 yil K = 1187,12 * ( 1- 1,7/ 2) = 178,07 mm = 1781 m3 /ga Quyidagi 3.2.1.1- jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga asosan, kuzgi bug’doyning suvga bo’lgan talabi tajriba yillari bo’yicha tuproqning namlik zahirasi, atmosfyera yog„inlari miqdori, sizob suvlarning joylashgan chuqurligi va sug’orish uchun sarflangan suvning miqdoriga bog„liq holda bayon etilgan. Tajriba variantlarida kuzgi bug’doyni tuproqdagi namlik zahirasidan foydalanish miqdori -5 yillar bo’yicha 318-885 m /ga ni yoki umumiy suv sarfining 5,5 - 11,5 % ini, sizob -5 suvlardan foydalanish miqdori esa 1050 - 1210 m /ga yoki umumiy suv sarfining 13,3 - 19,7 % ini tashkil qildi. Atmosfyera yog„inlari 454 - 1075 m3/ga yoki 7,6 - 29,5 % ga teng bo„ldi. Tadqiqot natijalariga asoslangan holda qayd etish mumkinki, 1999-2000,
2001, 2001-2002 yillarda umumiy suv safining 45,8- 66,3 % ini sug’orish uchun berilgan suvlar tashkil qildi. Kuzgi bug’doy dalasi uchun umumiy suv sarfi tajriba bo’yicha 1999-2000 mavsum yilida 5351,4-5930,5 m3/ga dan, 2000-2001 yil 5904,0-6267,7 m3/ga va 2001-2002 yilda esa 7472,9-7808,6 m3/ga dan iborat bo„ldi (4.3.1.1-jadval, 9-11 ilovalar). Sug’orishni CHDNS ga nisbatan 60-60-60% tartibda o„tkazilgan variantda 1999-2000 va 2000-2001 yillarda kuzgi bug’doy dalasining umumiy suv sarfini tahlil qilish Shu ni ko„rsatadiki, eng kam suv sarfi tajriba yillari bo„yicha -5 Polovchanka navida qayd etildi: umumiy suv sarfi 5351,4-5384,5 m /ga ni tashkil etdi. Kuzgi bug’doyni suvga bo’lgan talab koeffitsienti esa, aksincha, CHDNS ga nisbatan 70-70-60% tartibda sug„orilgan variantlarga nisbatan yuqori ekanligi (111,3-107,9 m3/s) aniqlandi. Sug’orishni CHDNS ga nisbatan 70-70-60% bo„lganda (3-variantda) umumiy
suv sarfi 5930,5 m /ga ni tashkil etdi. Suvga bo’lgan ehtiyoj koeffitsienti nisbatan -5 kamroq, ya’ni 109,4 m /s ni tashkil qildi. Shu nday qilib, tajriba dalasida kuzgi bug’doyning suvga bo’lgan umumiy ehtiyojining asosiy qismini sug’orishlar (46,1-66,3%) tashkil qildi, qolgan qismi esa atmosfyera yog„inlari 7,7-32,5%, sizob suvlari 13,4-20,5 % va tuproqning tabiiy namligi 5,6-10,8% hisobiga to’g’ri keldi. O„rganilgan variantlar ichida kuzgi bug’doy dalasi uchun qilingan umumiy suv sarfi 3-4-variantlarda ya’ni tuproq namligi CHDNS ga nisbatan 70-70-60% bo„lganda sug„orilib, azot-200, fosfor-140 kaliy-100 kg/ga hamda, azot-240, fosfor-170 kaliy-120 kg/ga qo„llanilganda nisbatan kam, ya’ni 1 s don hosili etishtirish uchun sarflangan umumiy suv miqdori 103,0-95,8 m /s, 1 s hosil -5 etishtirish uchun sarflangan sug’orish suv sarfi 64,6-60,1 m /s ga teng bo’lib, bu -5 boshqa variantlar ko„rsatkichlaridan 11,6-17,7 m /s ga kamdir. Download 1.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|