Bo‘z tuproqlar mintaqasi

103

Ko„rsatkichlar	G’o’za navlari
	S-6524			Andijon-35			Andijon-36
	Variantlar
	1	2	3	4	5	6	7	8	9
Vegetatsiya boshidagi zaxira suv, m3/ga	4118	4118	4118	4118	4118	4118	4118	4118	4118
Vegetatsiya oxiridagi zaxira suv, m3/ga	3500	3500	3500	3500	3500	3500	3500	3500	3500
Tuproqdagi zahira suvdan foydalanish, m3/ga	618	618	618	618	618	618	618	618	618
Tuproqdagi zahira suvdan foydalanish,%	13,4	13,4	13,4	13,4	13,4	13,4	13,4	13,4	13,4
Mavsumiy sug’orish me’yori, m3/ga	3300	3100	2950	3200	3100	2900	3350	3150	2850
Mavsumiy sug’orish me’yori, %	66,2	66,2	66,2	66,2	66,2	66,2	66,2	66,2	66,2
Yog’ingarchilik miqdori, m3/ga	936	936	936	936	936	936	936	936	936
Yog’ingarchilik miqdori, %	20,3	20,3	20,3	20,3	20,3	20,3	20,3	20,3	20,3
Jami foydalanilgan suv miqdori, m3/ga	4854	4654	4504	4754	4654	4454	4004	4704	4404
Paxta hosildorligi, s/ga	22,7	24,6	27,6	23,3	24,4	28,2	28,0	29,0	31,1
Solishtirma suv sarfi, m3/s	0,47	0,53	0,61	0,49	0,52	0,63	0,70	0,62	0,71
1 s paxtaga sarflangan umumiy suv, m3 /s	213,8	189,2	163,2	204,0	190,7	157,9	143,0	162,2	141,6

sug’orish uchun berilgan umumiy suv miqdori, Shu davrda tushgan atmosfyera yog„inlari miqdori hisobga olindi.

Tajriba o„tkazilgan dalada sizot suvlari sathi 2,0 m. chuqurlikda joylashgan, ma’lumotlar 3.13.1- jadvalda keltirilgan. Olib borgan ilmiy izlanish natijalari ma’lumotlarning ko„rsatishicha (2015 y.) G’o’zaning suvga bo’lgan talabi tajriba yillari bo’yicha tuproqdagi namlik zaxirasiga, mavsumiy sug’orish me’yorlariga, atmosfyera yog„inlari miqdoriga bog„liq bo„ldi.

G’o’zaning S-6524, Andijon-35 va Andijon-36 navlarini tajriba variantlarida

-5

G’o’zani tuproqdagi namlik zahirasidan foydalanish miqdori 2015 yilda 618 m /ga ni, yoki umumiy suv sarfining 12,7-14,0 foizini, mavsumiy sug’orish me’yoridan

-5

foydalanish miqdori 2850-3350 m³/ga ni yoki umumiy suv sarfining 64,7-67,9 %

-5

ini, atmosfyera yog„inlarining ishtiroki 936 m/ga yoki 19,3-21,2 % dan iborat

-5

bo„ldi. 1 m suvdan hosil bo’lgan xosildorlik 0,47-0,71 kg ni, 1 sentnyer xosilga

-5

sarflangan umumiy suv iste’moli miqdori 141,6-213,8 m /ga ni tashkil qildi.

G’o’zaning S-6524, Andijon-35 va Andijon-36 navlarini 2016-yilda 700

-5

m/ga ni yoki umumiy suv sarfining 13,6-14,9 % ini, mavsumiy sug’orish

-5

me’yoridan foydalanish miqdori 2950-3450 m /ga ni yoki umumiy suv sarfining

-5

6. 
   66,2 % ini, atmosfyera yog„inlarining ishtiroki 1058 m /ga yoki 20,5-22,4 %
   

-5

dan iborat bo„ldi. 1 m suvdan hosil bo’lgan hosildorlik 0,42-0,66 kg ni, 1 s hosilga

-5

sarflangan umumiy suv iste’moli miqdori 152,4-236,6 m ni tashkil qildi (26- ilovaga qarang).

G’o’zaning S-6524, Andijon-35 va Andijon-36 navlarini 2017 yilda 723

-5

m/gani yoki umumiy suv sarfining 14,0-15,8 % ini, mavsumiy sug’orish

-5

me’yoridan foydalanish miqdori 2900-3500 m /ga ni yoki umumiy suv sarfining

-5

6. 
   67,8 % ini, atmosfyera yog„inlarining ishtiroki 936 m/ga yoki 18,1-20,5 %
   

-5

dan iborat bo„ldi. 1 m suvdan hosil bo’lgan hosildorlik 0,44- 0,70 kg ni, 1 s

-5

hosilga sarflangan umumiy suv iste’moli miqdori 143,4-226,3 m ni tashkil qildi (27-ilovaga qarang).

G‘o‘zaning suv iste’moli. Qishloq xo’jalik ekinlarining suv iste’molini (evapotraspiratsiya) aniqlashning FAO tomonidan ta’sis etilgan 4 ta usuli mavjud: Bleyniva Kriddl; radiatsiya; Penman va bug„latgich yordamida. Bulardan eng aniq usul Penman (1984) hisoblanadi. Mazkur usulda suv iste’moli hisoblanganda, birinchi navbatda ekin turini etalon evapotranspiratsiya (ET₀) ko„rsatkichi aniqlanadi:

ET0 = s{wRn + (1-w)f (u) (la- ld)},

Bunda: -ET₀ - ekin turining etalon evapotranspiratsiya ko„rsatkichi, mm/sutka;

W - og„irlik koeffitsienti, haroratga bog„liq holda;

Rn - ekvivalent bug„lanish netto radiatsiya, mm/sutka; f(u) - shamol tezligiga bog„liq funksiya;

l_a- ld - havoning o’rtacha harorati bilan bosimni bug„ yordamida to„yintirish

o„rtasidagi farq va havoni o’rtacha xaqiqiy bug„ bosimi, mbar;

c - tuzatish koeffitsienti, ob-havoning kunduzgi va tungi ta’sirini hisobga

olish.

Og„irlik koeffitsienti W radiatsiya ET_o ga ta’siri hisobga olinadi, u havo harorati va dengiz sathiga bog„liq. Uning past ko„rsatkichi 0,43 ga teng harorat uchun 2⁰S va balandlik 0 m, yuqori ko„rsatkichi 0,90 , harorat uchun 40 S va balandlik 4000 m.

Radiatsiya netto quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi,

^Rn ^Rns ^{- R}ne

Bunda: R_ns - qisqa to„lqinli radiatsiya;

R_ne- uzun to„lqinli radiatsiya Rns = (1-d)Rs,

Rs = (0,25+0,50n/N) Ra,

Rne = f(T) f (ld) f (n/N)

n- yorug„lik vaqtining xaqiqiy davomiligi;

N-yorug„lik vaqti (o’rtacha sutkalik) ning yuqori davomiyligi; f(T) f (ld) f (n/N)- parametr, harorat, par bosimi, haqiqiy hatolik va yuqori quyosh nuri vaqtini miqdoriga ta’siri hisobida; d- qaytarish koeffitsienti, 0,25 ga teng;

R_a - yer atrofidagi radiatsiya, mm/sutka;

R_s - quyosh radiatsiyasi, mm/sutka.

SHamol ta’siri ET_o ga shamol funksiyasida ifodalanadi,

fu = 0,27 (1+ u/100) bunda: u - shamol esishi, 24 soatda 2 m, km/sutka.

Havo namligini Et_o ga ta’siri bug„ bosimining tanqisligi orqali to„yintirilishi

bilan ifodalanadi (l_a- ld). Bug„ bosimini to„yinishi ( ld) o’rtacha havo haroratiga

bog„liqligi jadvaldan olinadi, suv bug„ining haqiqiy bosimi esa quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

ld- la =0,01,RHort.

Bunda: RH_ort- havoning o’rtacha nisbiy namligi.

Tuzatish koeffitsienti (s) mahalliy ob-havo ma’lumotlari asosida Penman usulidan foydalanib hisoblanadi, hamda radiatsiya o„zgarishi va o„rtachadan yuqorigacha nisbiy namligi qabul qilingan, kunlik shamol tezligi kechasiga nisbatan ikki marta oshadi.

Havoning nisbiy namligi, quyosh radiatsiyasi, kunlik shamol tezligi va tuzatish koeffitsientining bog„liqligi 0,27 dan 1,33 gacha o„zgaradi.

Ob-havo ma’lumoti va uning ko„rsatkichi W,R_nf (u), (l_a -l_d) va (s) dan kelib chiqib, etalon ekin turini sutkalik bug„lanish yig„indisini hisoblab topish mumkin. Etishtirilayotgan ekin turi (ETekin)ning evapotranspiratsiyasi quyidagi formula yordamida hisoblab topiladi:

ETekm = Ks ETo 147

Bunda: K_s - ekin turi koeffitsienti.

Ekinlarning amal davri to‘rtta bosqichga bo‘linadi:

-nihollarning boshlang„ich unib chiqishi va dastlabki o„sish rivojlanishi, yer yuzasi 10% qoplanadi;

-ekinlarni o„sish bosqichi, yeryuzasi 70-80% qoplanadi;

-amal davrining o’rta bosqichi - pishishgacha, yer yuzasi to’liq qoplanadi; -amal davri o„rtasidan - to’liq pishish yoki hosilni yig‘ishtirishgacha.

G’o’za uchun ekin turi koeffitsienti FAO tavsiyasiga asosan boshlang„ich bosqichi davrida 0,45 ga (25-30 kun), o„sish davrida 0,80 ga (45-60 kun), amal davri o„rtasi bosqichida 1,15 ga (50-70 kun) va amal o’suv davri oxirigi bosqichida

1. 
   65 ga (30-50 kun) teng.
   

G’o’zaning evapotranspiratsiyasini ko„rsatkichini aniqlash FAO «CROPWAT» dasturi bo’yicha hisoblandi, ular 3.13.2-jadvalda keltirilgan.

Jadval ma’lumotlaridan ko„rinib turibdiki, barcha tajriba yillarida G’o’zaning suv iste’moli har ikkala usul bo’yicha hisoblanganda bir-biriga yaqinligi ma’lum

bo„ldi.

3.13.2-jadval

Tajriba dalasining suv iste’moli

Ko„rsatkichlar	Tadqiqot yillari				O’rtacha 3 yillik
	2015	2016	2017
Amaldagi usul
Mavsumiy suv miqdori, m /ga	2900	3050	3070	3006,7
Sug’orishlar soni	3	3	3	3
Suv iste’moli, m^3/ga	4243,7	4354,9	4407,7	4135,4
Penman - Monteych usuli
Mavsumiy suv miqdori, m^3/ga	3115	3120	3150	3128,3
Sug’orishlar soni	3	3	3	3
Suv iste’moli, m^3/ga	4445	4480	4525	4216,7

Nazorat savollari:

1.