Bo‘z tuproqlar mintaqasi
Omillar Korrelyasiya koeffitsientilari
Download 1.04 Mb.
|
Мел-да илм изла усл к- лотинча
CHang-to„zon bo„ronlari davomiyligini tavsiflovchi tenglama ushbu ko‘rinishdadir: <pI = 89,2 + 1,01Xj + 0,01Х2 -32,81gX3 -0,1Х4 + 3,321gX5 + 0,141Х6 (16) Tenglamaga maxsus belgilar kiritilgandan so’ng u ushbu ko‘rinishga ega bo„ldi: (x1 =Tv; x2 = u; x3 = R; x4 =DR; ф = P; xs= v; x6 =AS) P1= 89,2+1,011Tv+ 0,01U - 32,81gR - 0,1DR + 3,321g 0+O,14g(AS) Bunda: P1 - chang bo‘ronning sutkadagi davomiyligi, soat; Tv - shamolning sutkadagi davomiyligi, soat: U - shamolning o’rtacha sutkalik tezligi, m/sutka; R - sutkadagi o’rtacha atmosfyera bosim, mbar: DR - sutkadagi yog‘ingachilik miqdori, mm; 0 - o’rtacha sutkali havo harorati , 0K; AS - ochiq maydon sathi, ming ga; AS=S0-S1
- umumiy madon, ming ga; - o‘simlik bilan qoplangan maydon, ming ga. Tenglamadan ko„rinib turibdiki, shamol yeroziyasining kuchayishiga shamol davomiyligi, uning tezligi, havo harorati kuchli ta’sir ko„rsata, pasayishiga esa yog’ingarchilik miqdori ta’sir qiladi. Keng ochiq maydonlar shamol yeroziyasini kuchaytiradi, atmosfyera bosimning oshishini kamaytiradi. Juft korrelyasiya koeffitsenti ma’lumotlari shamol davomiyligi (0,990), shamol tezligi (0,557) va Shu ningek, havo harorati (0,102) bir-biri bilan kuchli musbat aloqa va yog’ingarchilik miqdoi (-0,013) bilan musbat aloqada ekanligidan dalolat byeradi. Xususiy korrelyasiya koeffitsientlari (0,991; 0,262; 0,157; 0,264; 0,070;
031) shamol yeroziyasining mustaqil o„zgaruvchan miqdorlari bilan aloqasini belgilaydi. Bu boshqa mustaqil o„zgaruvchanlarning aloqasi hisobidan chiqarilganda sodir bo„ldi. Ko„pchilik korrelyasiya koeffitsenti (0,99) Shu ni ko„rsatadiki, shamol yeroziyasining davomiyligi jami 6 omil bilan o„zaro bog„liqligi ancha yuqori, bu aloqalarning mustahkamligidan dalolat byeradi. Ko„pchilik korrelyasiya koeffitsientining ahamiyatligi Styudent va Fishyer krityeriysi bo’yicha tekshirildi. Olingan qiymatlar (655 va 1177) jadvaldagidan bir necha marta ortiq va olingan natijalarning ishonchliligini tasdiqlaydi. t = „,616 - 4397a2 + 4398^ + 3137^ • oc2 - 944^ - 2192,9^2 ax = „,313 - „,„645Д + 1,„435Д + „,„293ДД + „,„211Д2 + „,„„85 Д2 a2 = „,334 - „,„648Д + 1,„437Д - „,„294ДД + „,„212Д2 + „,„„86Д2 Д = „,„95 + 58,14„2^ - 57,21881 - 476,9523ц + 231,77871 + 245,17361 Д = „,„985 - 57,2„871 + 58,13„31 - 476,2226ц + 244,8„65f2 + 231,41581 Д = -„,„„9 + „,99611 + „,„„91 + „,„„18ц - „,„„„412 - „,„„171 1 =-„,„185 + 1,„486Wj + „,„288w4 - „,„5„4wjw4 + „,„152w2 + „,„28w2 1 = „,113 - „,„975w2 + „,9834^ - „,„299^^ + „,„363w2 + „,„138w2 1 = „,1155 + „,989w3 + „,„739^ - „,„„42^3^ + „,„„21w3 - „,„„52w2 = -„,„185 - „,„288w4 + 1,„486w - „,„5„4w4wl + „,„28w2 + „,„152w2 щ - 2,8249 - „,7899v2 +1,5683v3 + „,„787v2v3 - „,„123v2 - „,2„47v3 w2 =-„,171 -165„v3 - 1648,9v5 +11916,9v3v5 - 6„85,3v2 - 5831,68v2 щ = -„,6„95 + „,6616v4 + „,6297^ + „,„962v4v - „,1238v4 - „,„„„4v2 w4 = -„,5578 - 6„97,3849v5 + 6„98,5734v3 - 46„5,93v5v3 + 3167,598v2 +1438v2 = -„,2635 + „,9668Xj + „,1116x2 - „,„„14XjX2 + „,„„88Xj - „,„88x2 v2 = -3„,„833 + „,5527x2 + 25,„97HgX5 + „,„484x2lgX6 - „,„„87x22 - 5,1683^gX62 = -224„858,81414 + 1355„„4,1587^gX3 + 178362,3515^gX5 - 52„33,9862^gX3 • £gX5 2„5615,265HgX3 - 4697,6316^gX2 = -398„,4196 + 44,4977x4 + 3259,2724^gX5 -18,6276x4 • $gX5 + „,„775x2 - 666,5„47^gX2 = -224„747,„312 +178351 + 397^gX5 + 1354938,6912^gX3 - 52„3„,7754^gX5lgX3 4697,356^gX2 - 2„56„5,5582^gX3 Tekshirilgan izdoshligida o’rtacha farqi 0,5 soatni tashkil etadi. Hisoblab chiqilgan ma’lumotlar O„zbekistoning Gidrometyerologiya xizmatining Farg’ona vodiysi bo’yicha ma’lumotlari bilan solishtirilgan ikkala uslubning maqbulligi ma’lum bo„ldi. Nazorat savollari: Qishloq xo ‘jaligi ekinlarini etishtirishda shamol yeroziyasi nima? Qishloq xojaligi ekinlarini etishtirishda eroziyaga uchragan yerlarni qanday aniqlanadi? Qishloq xojaligi ekinlarini etishtirishda shamol va tuproq ko‘chishi qanday aniqlanadi? Irrigatsiya yeroziyasi natijasida tuproq yuvilishini aniqlash. Irrigatsiya yeroziyasi qiyalik yerlardagi ekinlarni noto‘g‘ri sug’orish, tuproqning eng unumdor ustki qismining yuvilib ketishi va akkumulyasiyasi oqibatida sodir bo’ladi. Tuproqning agrokimyoviy, agrofizikaviy, meliorativ holatlari yomonlashadi (6.6.2.1-jadval). 6.6.2.1-jadval Irrigatsiya yeroziyasining tuproq xossalariga ta’siri
Jadval ma’lumotlaridan ko„rinib turibdiki, yeroziyalanish darajasi ortishi bilan tuproqning A+V qatlami balandligi qisqarib borib, agrokimyoviy xossalari yomonlashgan, lekin akkumulyasiya qismida buning teskarisi ro„y byergan. Bular ekinning suv va oziq rejimiga, hosili va sifatiga salbiy ta’sir qiladi, akkumulyasiya qismidan tashqari ekinni suv va oziqaga talabi oshadi. Irrigatsiya yeroziyasining G’o’za hosiliga ta’sirini 6.6.2.2-jadvaldan ko„rish mumkin. Demak, yeroziya darajasining oshishi bilan nafaqat G’o’za hosili kamayib borgan, balki tola sifati ham yomonlashgan. 6.6.2.2-jadval Tipik bo’z tuproqlarda irrigatsiya yeroziyasining G’o’za hosili va sifatiga ta’siri
Irrigatsiya yeroziyasini bartaraf qilish, tuproq unumdorligni tiklash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish zarur: egatning nishabligi 2-3 gradus va uzunligi 150 m bo„lganda sug’orishni 007 l/s oqimcha bilan boshlab, uni asta - sekin 0,10 l/s gacha etkazish; egatning nishabligi 1-4 gradus va uzunligi 100 m gacha bo„lganda 0,15 10 l/s, qiyaligi 3-6 gradus bo„lganda 0,10-0,05 l/s oqimcha bilan sug’orish; qiyaligi 3-4 gradusli yonbag„irlardagi nishab joylarda va sug’orish egatlari uzunligi 150 m bo„lganda 0,06-0,08 l/s oqimcha bilan «to‘rtlik» usuli bilan sug’orish, ya’ni maydonning tikroq qismida suvni har bir egatga byerish, nishab qismida esa egat oralatib oqizish, tikroq qismidan nishab qismiga o„tishda ikki egatdagi suv oqimini bir egatga birlashtirish; yonbag„irlardagi sug’orish egatlarini eng kichik nishablik bo’yicha olish; sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlarda sug’orishdan oldin egatlarning tubini K- 4 va K - 9 (polimyer) yeritmalari ( 6-24 kg/ga sof holda) bilan namlash juda istiqbollidir. Shu nday qlinganda suvga chidamli makroagregatlarning miqdori nazoratdagi 2 - 5% o„rniga 25 - 30% ga va undan ko„pga ortadi, yonbag„irning tikroq qismida suvning shimilishi yaxshilanadi. Natijada tuproqning bir metrlik -5 qismida nam miqdori 170 - 400 m/ga ko„payadi, oqova suv sarfi 17-20% ga kamayadi, Shu ningdek, tuproqning eroziyaga qarshi turg„unligi keskin kuchayadi; Irrigatsiya yeroziyasiga qarshi kurashda tuproqni himoyalovchi G’o’za-beda almashlab ekish yaxshi natijalar byeradi. Bunda bir paykalda qiyalikka ko„ndalang qilib beda polosalari ekiladi, yerning 30 foizi bedaga, 70 foizi esa G’o’zaga qoladi. Bu usul yeroziya jarayonlarini kamaytiribgina qolmay, 2-3 yilda joylar almashishi natijasida eroziyaga chalingan tuproqlarning unumdorligini oshiradi. Nazorat savollari: Qishloq xo jaligi ekinlarini etishtirishda irrigatsiya yeroziyasi nima? Qishloq xojaligi ekinlarini etishtirishda irrigatsiya yeroziyasida tuproq yuvilishi qanday aniqlanadi? Qishloq xojaligi ekinlarini etishtirishda irrigatsiya va tuproq yeroziyasi qanday aniqlanadi? Suv yeroziyasi natijasida tuproq yuvilishini aniqlash. G’o’zani sug’orishda suv sarfi miqdorini o„lchash moslamasi. Irrigatsiya yeroziyasiga uchragan yer osti suvlari chuqur joylashgan, mexanik tarkibi o’rta va og’ir qumoq sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlarda, yuqori va sifatli paxta hosili etishtirishda, G’o’zani sug’orish oldidan tuproq namligi CHDNSga nisbatan 65-75-65% tartibda 5 marta, 1-3-1 tizimda 890-1230 m3/ga sug’orish va 5000-5270 m3/ga mavsumiy sug’orish me’yorlarida har 12-14 kunda sug’orish hamda uni gullashgacha 12-14 soat, gullash-hosil to„plashda 15-18 soat, pishishda 10-12 soat davomiylikda amalga oshirish lozim. suv o„lchagich teshigining diametri 10 mm. suv o „Ichagich teshigining diametri 15 mm. suv o „Ichagich teshigining diametri 20 mm. YAngi ixtiro qilingan diametri 15 mm sug’orish moslamasidan foydalanish -5 har bir egatda 0,15 l/s suv oqimini ta’minlaydi, 640 m /ga suvni tejaydi, yeroziya jarayonlarini 1,4-1,7 martaga kamaytiradi, gektaridan 3,6 sentnyer qo„shimcha paxta hosili hamda an’anaviy sug’orish usuliga nisbatan 700309,3 so„m/ga sof daromad olishni va rentabellik darajasi 38,0 foizga teng bo„lishini ta’minlaydi. rasm. PSUEAITI ning irrigatsiya yeroziyasiga uchragan qiyaligi darajasi 1,50 bo’lgan yerlarda g‘o‘zani sug’orishda, ananaviy sug‘orish usulili hamda sug‘orish moslamasi orqali g‘o‘zani sug‘orish jarayoni rasm Toshkent viloyati, YAngiyo „l tumani “Buviniso baxt” fyermyer xojaligining irrigatsiya yeroziyasiga uchragan 2,5° qiyalikga ega bo’lgan dalasida 2°12-yilda G’o’zani sug’orish jarayoni
Download 1.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||