Bo‘z tuproqlar mintaqasi
Мел-да илм изла усл к- лотинча
- Bu sahifa navigatsiya:
- Drenaj tiplari
- Kombinatsiya
- Sizot suvlar sathini (SSS) boshqarilish diapazoni
- Meliorativ davr davomiyligi
- Suv tashlamalarini bartaraf qilish hisobiga suvni tejash
| Ko„rsatkichlar
|
Olchov biiiigi | ||||
|
Drenaj tiplari | |||||
|
Ochiq |
YOpiq |
Tik |
Kombinatsiya- lashgan | ||
|
Yerdan foydlanish koeffitsienti (EFK) |
% |
87-90 |
95-96 |
98-99 |
96-97 |
|
Sizot suvlar sathini (SSS) boshqarilish diapazoni |
m |
1,5-2,0 |
2,0-2,4 |
2,0-5,0 |
2,0-3,5 |
|
SSS o„zgarish tezligi |
sm/sutka |
2-5 |
5-10 |
15-25 |
10-20 |
|
Meliorativ davr davomiyligi |
у11 |
15-20 |
5 -8 |
3 -4 |
4 -5 |
|
Maqbul meliorativ rejimni yaratish va tuproqlarning sho„rini ketkazish sur’atlarini tezlashtirish hisobiga suvni tejash |
% |
- |
12 -25 |
25-40 |
25-30 |
|
Suv tashlamalarini bartaraf qilish hisobiga suvni tejash |
% |
- |
10 |
15-20 |
10 -15 |
Paxta seleksiyasi, urug‘chiligini etishtirish agrotexnologyalari ilmiy-tadqiqot institutining 30 yillik tajriba natijalarini ko„rsatishicha tarkibida 1-3 g/l tuz tutgan suv bilan G’o’za sug„orilganda uning hosili daryo suvi bilan sug„organ bilan barobar, ba’zibir xolatda gektar hisobida 1,5-2,0 sentnyerga ko’p bo„lgan; tarkibida 4,5-5,0 g/l tuz tutgan suv bilan sug„orilganda G’o’za hosili 2,5-3,0 sentnyerga kamaygan (daryo suv bilan sug„organda o’rtacha 28,0, ko„rsatilgan suv bilan sug„organda 2,5-2,6 sentnyer), umuman sug„ormagan dalada hosil 14-15 s/ga barobar bo„ldi.
Sirdaryo viloyati sharoitida geomorfologiya nuqtai nazardan suvlarning joylanishi: tuplanish, pastga qarab gruntlar orasidan suvning oqishi-tranzit, chiqish (buloqlar hosil bo’ladi) va yoyilma hududlarga bo’linadi. CHiqish zonasida sizot suvlar minyeralizatsiyasi ko„pincha 1 g/l dan kam bo’ladi. Lekin bu zonada zavurlar chuqurligini 1,5 m emas, 2,5 m qilib kavlangan. Bu holatni Farg’ona viloyatini
Beshariq, Furqat, Uchko„prik, Bog„dod, Rishton, Oltiariq, Toshloq, Quva tumanlari va boshqa viloyatlarda ko„rish mumkin.
Nazorat savollari:
Zax qochirish tarmoqlarida zovurlarda suv sarflarini qanday aniqlanadi?
YOtiq yopiq, yotiq ochiq zovurlarda suv sarflarini qanday aniqlanadi?
tik va qurama zovurlarda suv sarflarini qanday aniqlanadi?
Yeroziyalangan tuproqlarda dala tajribalarini o’tkazish xususiyatlari.
Yeroziyalangan dalalarda sug’orish texnika elementlarini tanlash bo’yicha tajribalarni tashkil etish.
Tuproq yeroziyasi deganda yer qobig„i, tuproqning tashqi ta’sirlar - suv, shamol va og„irlik kuchi ta’sirida nurash mahsulotlarining uzilib ajrashi, emirilishi, sinishi, bir joydan ikkinchi joyga ko„chib yotqizilish jarayoni tuShu niladi. Yeroziya kuchlari ayniqsa, mexanik elementlari o„zaro kuchsiz bog„langan tuproqlarda, ya’ni chirindisiz, strukturasiz, yaxlit o„simlik qoplami bo„lmagan tuproqlarga emiruvchi ta’sir ko„rsatadi.
O’zbekiston sharoitida shamol va suv, Shu jumladan irrigatsiya yeroziyalari uchraydi. SHamol yeroziyasi shamol ko’p va kuchli esadigan hududlarda, suv yeroziyasi va uning turi - irrigatsiya yeroziyasi esa relefi keskin o„zgaruvgan va o„nqir - cho„nqir (qiyalik) joylarda, ayniqsa, bo’z tuproqlar zonasida eng ko’p sodir bo’ladi.
O’zbekistonning paxtachilik hududlarida asosan shamol, irrigatsiya va jar yeroziyalari tarqalgan. Yeroziyaning qishloq xo’jaligiga etkazadigan zarari juda kattaligi bois, mamlakatimizda unga qarshi har doim keskin kurash olib boriladi.
Jar yeroziyasi G’o’za hosildorligini keskin kamaytiradi. U tabiiy zakbur hisoblanib, atrofdagi tuproq-grunt namini kamayishiga, qurishiga, hattoki, yerlarni ishdan chiqishiga olib keladi Tajribalarda jardan 5-15 metr uzoqlikda G’o’zadan 17,05; 15-25 m-24,15; 45-55 m-27,75 s/ga hosil olingan.
Jar yeroziyasi sel kelishdan, ayniqsa irrigatsiya yeroziyasiga qarshi kurashilmagan yerlarda ro„y byeradi.
Sel va irrigatsiya yeroziyasiga qarshi kurash choralari:
qarshi kurashni tashkil etish;
tashlama suvlarni jarga quvurlar orqali oqizish;
jar ichiga har-xil tez o„suvchi o‘simliklarni ekish;
jar atrofi va ichiga manzarali va mevali daraxtlarni ekib, tuproq yuvilishini kamaytirish;
jarlarni ko„mib tashlab, chopiq talab qilmaydigan ekin ekish.
Tuproq ostidan o„tkazilgan sun’iy quvursimon kovakliklarning samaradorligi. eroziyaga qarshi kurashda G’o’za tuproq ostidan suniy quvursimon kovaklar hosil qilib sug„orilganda, tuproqning hajm massasi, suv o‘tkazuvchanligi,g‘o‘zaning o„sish-rivojlanishi, hosil va tola sifati yaxshilanadi.
-5
Yeroziya jarayonlari 2,0-2,5 marta kamayadi, har bir gektarda 1126 m suv iqtisod qilinadi, qo„shimcha 7-10 sentnyer paxta hosili olinadi. Eng yaxshi samara egat tubidan 12-15 sm chuqurlikda suniy quvur barpo qilinganda olingan.
Suniy quvurlarni yaratish uchun 2 ta quvur olish moslamasi traktor kultivatorining old ramasiga chuqur yumshatgich bilan birga o„rnatiladi.
Nazorat savollari:
Yeroziyalangan dalalarda sug‘orish texnika elementlarini tanlash bo‘yicha tajribalarni tashkil etish qanday amalga oshiriladi?
eroziyaga uchragan yerlarda sug ‘orish texnika elementi nima?
eroziyaga uchragan yerlarda sug‘orish texnika elementlarini bo‘yicha tajriba qanday aniqlanadi?
SHamol, irrigatsiya va suv yeroziyasiga uchragan mavjud maydonlarda
tajribalarni tashkil etish.
SHamol yeroziyasi natijasida tuproqning ko‘chishini aniqlash.
SHamol yeroziyasi sahro va bo’z tuproqlar mintaqalarida, sahro yaylovlarida,
G’o’za va boshqa ziroatlar bilan band bo’lgan sug’oriladigan hududlarda keskin
namoyon bo’ladi. SHamol yeroziyasidan qishloq xo’jaligi katta zarar ko„radi.
Ziroatlarni qayta ekish, hosilning kamayishi, mahsulot tannarxining oshishi
118
xo„jaliklarga katta zarar etkazadi. O’zbekiston Respublikasi tuproqlarining shamol yeroziyasidan zararlanganlik xaritasi (26) ma’lumotlariga ko„ra, respublikamizdagi 560 ming ga yerda kuchli shamollar esadi, o’rtacha shamollar 2009 ming ga, kuchsiz shamollar esadigan maydonlar 390 ming gektar. Aniqlanishicha, O„zbekistonda shamol yeroziyasi eng ko’p namoyon bo’lgan yerlar Farg’ona vodiysi, ayniqsa, uning markaziy va g’arbiy qismlari, Mirzacho„l, Dalvarzin, SHyerobod va Qarshi, Shu ningdek, Buxoro vohasida.
Farg’ona vodiysida chang bo„ronlari ba’zi yillari 40, 46 va 71 kun davom
etadi.
Tuproq deflyasiyasining zararli ta’sirini bartaraf qilishga eroziyaga qarshi turli tadbirlar qo’llash orqali yerishish mumkin. Lekin ular ko’p mehnat va mablag„ talab etadi, qolavyersa, samarasi ma’lum vaqtdan so„nggina ro„yobga chiqadi. Bunday tadbirlarni amalga oshirishdan avval shamol yeroziyasi jarayonlarini aniq bashorat qilish zarur. Bunda sohada zamonaviy uslublarni qo’llash juda katta ahamiyatga ega. Chunki ular o„rganilayotgan ko’p qirrali barcha jarayonlarni yagona axborot nuqtai nazaridan tahlil etish, zarur bo’lsa, rejalashtirish va boshqaruvning yagona axborot maqbul strategiyasini ta’minlash imkonini byeradi.
Ushbu muammolarning istiqboli echimini topish matematik modellashtirish uslublari, shamol yeroziyasi bashoratining vazifalari, unga qarshi maqbul kurash choralari va bu jarayon bilan bog„liq boshqa tadbirlar ishlab chiqilishini taqozo etadi.
Matematik modellashtirishda mintaqaviy va hududiy jarayonlar qonuniyatini ochib byeruvchi kuzatish natijalari va ularning umumlashmalaridan foydalaniladi. Model jarayonning tub mohiyatini oydinlashtirish, ma’lum bo’lgan omillarni yaxshi izoxlash, yangilarni, ilgari noma’lum bo’lganlarini yuzaga chiqarishi, bizlarni qiziqtirgan ko„rsatkichlar taqsimlanishining nazariy grafiklarini chiqarib byerishi zarur.
Ma’lumki, shamol yeroziyasi jarayonlarining boshlanishi va rivojlanishi
ko„plab omillargi bog„lik. Shu lardan eng muhimlari - iqlim, havo oqimlarining
qamrovli harakatini va orografik omillar ta’sirida ularning transformatsiyasini
119
belgilovchi, deflyasiyaga hudud va atrofdagi yaxlit notekis massivlar orografiyasi, o„simlik qoplami, tuproqni shakllantiruvchi tog’ jinslari tarkibi, tuproqlarning fizikaviy va kimyoviy xossalaridir. Bular tuproqlarning eroziyaga , insonning tuproqni o„zlashtirish va foydalanish jarayonida unga ko’p tomonlama ta’siriga bardoshligini belgilaydi.
O’rta Osiyo hududidan chang-to„zon bo„ronlari o„tish paytidagi meteorologik holat, ularning yuzaga kelish mexanizmi va boshqa masalalar, xususan, chang-to„zon bo„ronlarining shallanishi va tavsifi, bo„ron kunlarida atmosfyeraning tik strukturasi xususiyatlari ilmiy adabiyotlarda keng yoritilgan.
Bizning ishlanmamiz ham aynan Shu masalalarni hal etishga yo„naltirilgan.
SHamol yeroziyasining davomiyligi boshqa ba’zi ko„rsatkichlarga bog„lik bo„lgani holda ushbu ifoda bilan belgilanadi
9t=t(x1,x2,x3,_,x6), (1)
Bunda: фг chang bo„ronlari davomiyligi; t - kunlar (t=1,2..., 365). CHang bo„ronlarining sutka (t) ichidagi bashorat qilingan davoiyligiga - sutkadagi shamol davomiyligi (x1), sutkada shamol tezligi (x2), havoning o’rtacha atmosfyera bosimi (x3), sutkadagi yog„in miqdori (x^, sutkalik o’rtacha havo harorati (x5) va keng ochiq kengliklar (x6) ta’sir qiladi.
Vazifa ifodani tahliliy ko„rinishda topib, undan foydalanib, shamol yeroziyasi davomiyligini hisoblab chiqishdir.
Buni ikki xil yo„l bilan echish mumkin: 1) ko’p omilli tahlil uslubi - ko’p omilli korrelyasion tahlil; 2) mantiqiy - evristik o’z - o„zini iroda etish uslubi (dalilarni guruhiy hisoblash usuli - DGHU).
Quyida uslublar algoritmiga (10, 18) shamol yeroziyasi omillari tahliliga tatbiq etilgan holda qisqacha ta’rif byeriladi.
Ko’p omilli korrelyasiya tahlili matematik statistika uslublaridan bo’lib, ilmiy o„rganishning sof texnikaviy qurolidir. Bu uslub quyidagi vazifalarni hal etishga imkon byeradi:
Bitta yoki majmuiy omillar ta’sirida bog„liq o„zgaruvchanlikning o’rtacha o„zgarishini aniqlash.
Natijali ko„rsatkich va omillardan birortasi orasidagi bog„liqlik boshqa omillarning o’rtacha ko„rsatkichidagi darajasi bo’yicha tavsiflanadi.
3.Omil va omillar nisbiy o„zgarishlari Shu o’zgarishlar birligiga bog„liqligining o„zgaruvchan nisbiy o’zgarishlar darajasini belgilash.
Natijali ko„satkichning tig„iz aloqasi chegarasini aniqlash:
omillar tahliliga qo„shilga jami bilan;
boshqalar ta’sirini chiqarib tashlanib, alohida omil bilan.
5.O„zgaruvchan bog„liqli omilning umumiy variatsiyalar hajmini tahlil etish va bu variatsiyalardagi har bir omilning rolini aniqlash.
6.Tanlangan ma’lumotlar bo’yicha hosil bo„lgan, tanlab olingan korrelyasion aloqalar ko„rsatkichlarini statistik baholash.
Belgilar orasidagi aloqa hamma vaqt ham to’g’ri chiziqli aloqa tenglamasi asosida to’liq namoyon bo„lmasligi mumkin.
Ma’lum jarayonlarni tavsiflovchi ko„rsatkichlar orasidagi o„zaro aloqa oddiy muttanosib (proporsional) bog„liqlikka nisbatan ba’zan murakkab xususiyatga ega bo’ladi.
CHiziqsiz shaldagi aloqalar ko„pchilik meteorlogik jarayonlarga xosdir. Ular masalan, tuproqning shamol yeroziyasi vaqti (chang-to„zon bo„ronlari) davomida chiziqsiz rivojlanadi.
Belgilar orasida chiziqsiz aloqalarni tahlil etishda tenglamalar tipini tanlash va asoslash juda muhimdir, Chunki ular mavjud aloqalarni to’liq aks ettiradi. Masalan chiziqli aloqalarni asoslashda foydalanilgan usullar yordamida hal qilinadi.
Iqlim omillari orasidgi korrelyasiyasini aniqlash uchun chiziqsiz ko„rinishdagi ko„pchilik regressiyalar tenglamasidan foydalanamiz:
91=b0 + b1x1+ b2x2+ b3 lgx3+ b4x4+ bslgxs+ b6 lgx6 (2)
Korrelyasiya modeli tarkibi aniqlangandan keyin so’ng (ma’lum matematik tenglamalar orqali ifodalangan ko„rsatkichlar va aloqa shakli majmui), vazifa b0, bi, b2, ... b6 koeffitsentlarini aniqlashdan iborat bo’ladi.
Bu jarayon juda ko’p statistik ma’lumotlar asosida bajariladi.
Dastlabki statistik ma’lumotlar quyidagi ko‘rinishda byeriladi.
|
Kuzatuvlar |
Xi |
X2 |
X3 |
|
|
|
Xk |
|
|
1 |
Xii |
X2i |
X3i |
|
|
|
Xki |
Ф i |
|
2 |
Xi2 |
|
Do'stlaringiz bilan baham:
