Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari Kirish. Reja

Bozor xujaligida davlat va uy xujaligi

Iktisodiyot kuplab iktisodiy jixatdan aloxida bulgan birliklardan: millionlab uy xujaliklari va korxonalardan iborat. Uy xujaliklari kancha sotib olish va kancha ishlashni xal kiladilar. Firma ( korxona) lar uy xujaliklarining mulki bula turib, xujayin sifatida kancha ishlab chikarish, kancha sotish, kancha kishilarni ishga olishni xal kiladilar. Umuman olganda makroiktisodiyot bir-biri bilan sotish va sotib olish bilan boglik bulgan uy xujaliklari va firmalarning umumiy yigindisi emas, balki juda murakkab uzaro boglikligidan iborat, buni sodda sxemada kuyidagicha tasvirlash mumkin:

tovar va resurslar diagrammada bozor orkali soat strelkasi buyicha, pul tulovlari unga teskari xarakat kiladi. Strelka bilan kursatilgan jarayenlarni okimlar deyiladi, chunki ular tuxtovsiz, uzok muddatlidir. Okimlar zaxiralardan fark kiladi. Zaxiralar statik xolatda tuxtab kolgan, okimlar esa dinamik xolatdadir.
Iktisodiy tizimni xarakatlantiruvchi, ishlatuvchi, kerakli joylardan okishni ta`minlovchi – puldir. Pul xarakatsiz turishi kerak emas, u shu doiraviy aylanish «trubalaridan» tuxtovsiz okishi kerak.
Pul xarakati tezligini kursatuvchi, iktisodiy okimlar dinamikasi kursatuvchi – daromadlar va xarajatlardir. Pulni kupayishi daromadlar okimining tezligini oshirmaydi, agar ular banklarda, kishilar chuntaklarida kolib ketsa. Ikkinchi tomondan, pulni kupaytirmay xam okimni tezlatish mumkin.
Iktisodiy sistemada pulning statik mikdori bilan daromadlar okimi urtasidagi uzaro aloka makroiktisodiyotning muxim narsalaridan biri.
Milliy daromad - bu mamlakat mikesida ish xaki, renta, foiz va foydaning umumiy yigindisidir.
Milliy maxsulot – iktisodiy tizimda ishlab chikarilgan xamma tovar va xizmatlar kiymatining majmuasidir.
Milliy maxsulotga kilinadigan umumiy xarajatlar – bozorlardan utuvchi pulli tulovlar okimidir.
Biz kurayetgan bu sodda iktisodiy sistemada milliy daromad va milliy maxsulot bir-biriga tengdir.
Endi modelni sal murakkablantiramiz unga jamgarma, investitsiya va moliya bozorini kushamiz.
Jamgarma – bu oila xarajatlarining daromadlaridan kam bulishi natijasida tuplangan puldir. U bankka kuyiladi yeki aksiya, obligatsiyaga ketadi.
Investitsiya - bu umumiy kapital xajmini usishga yerdamlashuvchi xamma xarajatlardir.
Investitsiya 2 xil buladi: a) asosiy kapitalga investitsiya; b) tovar - moddiy zaxiralarga investitsiya.
Iktisodiy ma`noda oldin ishlatilgan moddiy boylik, kuchmas mulk sotib olinsa investitsiya xisoblanmaydi, yangisini sotib olishgina investitsiyadir.
Moliya bozorlari - bu oila xujaliklaridan jamgarish orkali firmalarga pul okimlarini utkazish bilan shugullanuvchi iktisodiy institutdir. Ularga banklar va moliyaviy oraga kiruvchilar (sugurta kompaniya, pensiya fondi…) kiradi. Bular pul jamgarmalarining yarmini uzidan utkazadi, ikkinchi yarmi oila xujaliklari aksiya, obligatsiya va boshka kimmatbaxo kogozlar sotib olish orkali utadi.
Jami taklif – iktisodiy tizimda ishlab chikarilgan butun tovar va xizmatlar kiymatining yigindisi.
Jami talab – xaridorlar tomonidan muljallangan yangidan ishlab chikarilgan butun xaridlar yigindisi. Bu ikkalasi bir-biriga teng buladi, agar kamrok sotilsa, shunga mos tovar zapaslari usadi va barobarlik tiklanadi.
Agar bozorlarda tovarlar sotilmay kolsa, firmalar yo ishlab chikarishni kamaytiradi yoki tovarlar narxini tushiradi. Teskarisi sodir bulib, tovarlar keragidan ortikcha sotilsa, tovar zapaslari yeyiladi, natijada esa narx kutariladi yeki ishlab chikarish kupaytiriladi. Shunday kilib:
Shunday kilib, uy xujaliklari firmalarni ishlab chikarish omillari bilan ta`minlab turadilar, ular esa bu omillardan foydalanib tovar va xizmatlar ishlab chikaradilar. Bunga ayirbosh sifatida korxonalar uy xujaliklarini daromadlar bilan ta`minlab boradilar, bunga esa uy xujaliklari firmalar tomonidan ishlab chikarilgan tovar va xizmatlarni sotib oladilar.
Agar uy xujaliklari sotib olishga kamrok sarf kilsalar, firmalar ishlab chikarishni kiskartirishga, ishlovchilarni kuchaga xaydashga majbur buladilar. Buning okibatida uy xujaliklarining daromadi yanada kamayib ketadi, ularning sotib olish imkoniyatlari pasayadi. Demak, makroiktisodiyot mana shu xarajatlarni ozgina kamayishi mamlakatda katta muammolarni keltirib chikarishga yul kuymaslik choralarini kidiradi.
Biz xozirgacha, doiraviy aylanishning davlatsiz taxlil kildik. Endi bu doiraviy aylanishga davlat blokining kushib kurib chikamiz. Xozirgi zamon iktisodiyotida davlatning roli juda katta va u doiraviy aylanishga juda kuchli ta`sir kiladigan elementdir. Davlat sektorini rolini inobatga olib, doiraviy model kuyidagicha buladi:
Bu modeldagi yangi bloklarning va okimlarni kurib chikamiz:
a) xukumat (yeki davlat) iktisodiyotning eng kuchli ta`sir etuvchi elementlaridan bulib, rivojlangan bozor iktisodiyoti sharoitida iktisodiy tizimning boshka elementlari bilan asosan 3 yul bilan boglangan:

• 
  soliklar orkali;
  
• 
  davlat xaridlari orkali;
  
• 
  davlat karzlari orkali.
  

Qoloq iktisodiyotda davlatning doiraviy aylanishda axamiyati, mavkei juda katta bulib, unga ancha narsa boglik buladi. U orkali utadigan okimlar nisbatan juda katta buladi. Xukumat uy xujaliklari bilan solik xamda transfert tulovlari orkali boglangan. Axoli uz daromadlarining bir kismini davlatga ajratadi, bu solik xisoblanadi. Xukumat uz navbatida davlat budjetidan axoliga xilma-xil ijtimoiy yerdamlar kursatadi (nafaka, stipendiya, posobiya). Bularni transfert tulovlari deyiladi. Sof soliklar deganda, butun soliklardan davlatning axoliga kaytariladigan transfert tulovlarini ayirib, kolgan koldikka aytiladi.

Xulosa
Xukumat moliya bozorlari bilan davlat karzi orkali boglangan. Agar budjet defitsitli bulsa, xukumat axolidan, firmalardan moliya bozori orkali karz oladi. Agar budjet ijobiy saldoga ega bulsa, xukumat axoliga, korxonalarga, moliya bozori orkali uz karzlarini kaytaradi. Shuning uchun okim ikki tomonlama xarakturga ega. Xayetda ikkala tomondan xam okib turadi.
Xukumat maxsulot bozorlari bilan davlat xaridlari orkali boglangan. Xukumat uz oldiga kuyilgan vazifalarni bajarish uchun unga moddiy resurslar kerak. Bularni u budjet xisobidan maxsulot bozoridan xarid kiladi. Xukumat firmalar bilan dotatsiya yeki subsidiya orkali boglangan buladi. Kolok iktisodiyotda xukumat bilan firmalar urtasidagi okim kattaligi bilan fark kiladi.
Xukumat davlat sektoriga ega bulganligi uchun, u resurslar bozori bilan xam aloka kilib turadi.
Axolining iste`mol bozorida pulini ishlatmaydigan kismi - bu,
a) sof soliklar, ular davlat ixtiyeriga kelib tushadi va b) moliya bozoriga ishlatiladigan jamgarmalardir. Bular maxsulot va daromadlar doiraviy oborotidan «okib ketuvchi» (utechka) deyiladi. «Utechka» va iste`molga ketadigan xarajatlar milliy daromadga barobar buladi.
Bundan tashkari, oila xarajatlari bulmagan 2 tur tovar va xizmatlarga kilinadigan xarajatlar bor. Bular investitsiya va davlat xaridlaridir. Bu okimlar doiraviy oborotga kilinadigan «inyeksiya» lar deyiladi. Iste`molga kilinadigan butun xarajatlar va «inyeksiya» doim milliy daromadga teng.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Anufriyev,A.I.,Fattaxov A.A.«Strategii razvitii optovo`x ro`nkov»T,2002,TGEU.
2.Voloshuk G.A «Infrastuktura torgovli» Kiyev,Vo`sh.shkol.,1989
3.Soliyev A.,Usmonov A. «Marketing»,T, «Ukituvchi»,1997
4.Djabbarov T, Dodoboyev YU «Investitsionno`ye instituto`» T,2002
5.Chjen. V A. Mirzaaxmedov E «Ro`nochno`ye infrastukturo` Uzbekistana»,T,1996
6. www.ziyonet.uz