Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Tayanch tushunchalar 
Ish haqi – ishlab chiqaruvchilar mehnatining miqdori, sifati va 
unumdorligiga qarab milliy mahsulotdan oladigan ulushining puldagi ifodasi. 

---

192 
Vaqtbay ish haqi – ishchining ishlagan vaqti (kun, hafta, oy) hisobga olinib 
to‘lanadi. 
Ishbay ish haqi – ishlab chiqargan mahsuloti miqdoriga yoki bajargan ishi 
hajmiga qarab to‘lanadi. 
Nominal ish haqi – pul shaklida olingan ish haqi summasi. 
Real ish haqi – nominal ish haqi summasiga sotib olish mumkin bo‘lgan 
tovarlar va xizmatlar miqdori yoki nominal ish haqining sotib olish layoqati. 
Muhokama uchun savollar 
1. Yaratilgan milliy mahsulotning qanday qismi ish haqi shaklini oladi? 
2. Ish haqining turlicha nazariyalarini tahlil qilib, ularga o‘z qarashingizni 
bildiring. 
3. Real ish haqi darajasi qanday omillar ta‘siri ostida o‘zgaradi? 
4. Nima uchun ish haqining umumiy darajasi har xil mamlakatlarda 
turlicha? 
5. Tarif tizimi o‘z ichiga qanday tarkibiy qismlarni oladi? Ularning har 
birining ahamiyati va farqlanishini tushuntirib bering. 
6. Mehnat 
munosabatlari 
deganda 
nimani 
tushunasiz? 
Mehnat 
munosabatlari kimlar tomonidan tartibga solinadi? 
7. Kasaba uyushmalari ish haqini oshirishning qanday usullaridan 
foydalanadilar?

---

193 
XIII BOB. ISTE’MOLCHI HULQI NAZARIYASI: NAFLILIK VA UNI 
MAKSIMALLASHTIRISH QOIDASI 
 
1. Naflilik, yalpi naflilik va keyingi naflilik tushunchalari. 
2. Iste’molchi byudjeti. 
3. Iste’molchi tanlovi nazariyasi. 
 
1. Naflilik, yalpi naflilik va so’nggiqo’shilgan naflilik tushunchalari 
Bozor vaziyatining o‘zgarishini iste‘molchi nuqtai nazaridan qarab chiqilsa 
aynan olingan tovarga talab qanday shakllanadi, uning xulqi nimadan iborat, is-
te‘molchi tanlovi qanday tartibda amalga oshiriladi kabi savollarga mantiqiy javob 
topish mumkin bo‘ladi. 
Iste‘molchi hulqi bu ularning turli xil tovar va xizmatlarga talabning 
shakllanish jarayonidir. Iste‘molchi hulqi quyidagi mantiq asosiga quriladi:
1. Iste‘molchi imkoniyati cheklangan sharoitda harakat qiladi, shu sababli 
uning qarori tovarlarning mavjud muqobil variantlaridan birini tanlashga 
qaratiladi.
2. Iste‘molchi maqsadi – tovarlarni iste‘mol qilish natijasida maksimal 
qoniqish olishdir. 
3. Iste‘molchi hulqi oqilona, ya‘ni u barcha cheklanishlarni baxolaydi va 
o‘z maqsadiga etishishning eng yaxshi variantini tanlaydi.
Iste‘molchi xulqini miqdoriy aniqlashda keyingi naflilik nazariyasi va 
farqsizlik egri chizig‘i usuli yordamida amalga oshiriladi. 
Naflilik – sub‘ektiv qoniqish ya‘ni tovar (xizmat) ni iste‘mol qilishdan 
ko‘riladigan naf. 
―Umumiy tarzda naflilik tovarning inson extiyojini qondira olish qobiliyati 
deb ta‘riflashimiz mumkin‖
38
. 
38
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition,
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 360 бет. 

---

194 
Agar naflilikka iste‘molchi nuqtai nazari bilan qaralsa, u iste‘molchining 
biron-bir ne‘matni iste‘mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste‘-
molchining tomonidan o‘zi uchun turli tovarlar naflilik darajasining baholanishi 
iste‘molchining afzal ko‘rishi deyiladi.
39
Naflilik funktsiyasi ma‘lum miqdordagi tovarlarga boshqa bir miqdordagi 
tovarlarni taqqoslash orqali ro‘yobga chiqadi. Naflilikni mutlaq ko‘rsatkichlarda 
aniqlash qiyin. Faqat iste‘molchi tanlovini naflilik darajasining ketma-ket 
joylashuvi bilan izohlash mumkin. Bir to‘plamdagi tovarlar nafliligi boshqasidan 
qay darajada afzalligini miqdoriy baholash mumkin emas. 
Naflilik funktsiyasi iste‘mol qilinayotgan tovarlar(X,Y)-dan olinayotgan 
naflilikning hosilasini ifodalaydi: 
XY
Y
X
U

)
,
(
―Naflilik‖ atamasini ilmiy sohaga birinchi bo‘lib ingliz filosofi I.Bentam 
(1748-1832) kiritgan. 
Naflilik va narx o‘rtasidagi bog‘liqlikni ilk bor ingliz iqtisodchi olimi 
U.Djevons (1835-1882) ko‘rsatib, keyingi naflilik kontseptsiyasini ilgari suradi va 
aynan u bozor narxida o‘z o‘rniga ega bo‘lishini isbotlaydi.
Naflilikni miqdoriy aniqlash ancha qiyin, chunki u sub‘ektiv tushuncha. Ayni
vaqtda iqtisodiyot nazariyasida naflilikni aniqlashda ikkita yondashuv qaror 
topgan.
1. Kardinalistik yondashuvda naflilik miqdorini mutloq aniq hisoblash talab 
qilinadi. Bunda uni aniqlashning sharti birligi ―yutil‖ (inglizcha – utility – naflilik) 
dan foydalaniladi. 
2. Ordinalistik yondashuvda qator tovarlarni afzal ko‘rish tartibi bo‘yicha 
joylashtirishda naflilikning ma‘lum ketma-ketligiga yo‘l qo‘yiladi. Bunda 
iste‘molchi tovarning bir-biriga qiyosan muhimlilik darajasi bo‘yicha xulosa 
chiqarish mumkin. Masalan, birinchi tovar ikkinchisiga, ikkinchisi uchunchisiga 
nisbatan afzal ko‘riladi va h.k.
39
Economics: principles, problems and policies. Stanley L. Brue, Campbell P. McConnell, seventeenth edition, 
McGraw-Hill/Irwin New York, 2008. 362 бет. 

---

195 
Iste‘molchi uchun naflilikning ikki turi: umumiy va keyingi naflilik muhim.