Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari. Bozor tushunchasi va bozorning vazifalari

klassik yoki sof bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari:
1

• iqtisodiy faoliyat yuritishning xususiy mulkchilikka asoslanganligi;

2

• kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi;

3

• tadbirkorlar, ishchilar, tovar ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning shaxsan erkinligi;

4

• tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari;

5

• iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi;

6

• aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining kuchayishi.

zamonaviy bozor xo'jaligi modellari
mezonlar
ko'rsatilgan mezonlarga muvofiq keluvchi davlatlar
davlat dasturlarining maqsadga yo'naltirilganligi
iqtisodiyotni tartibga solish tamoyillari
davlat sektorining iqtisodiyotdagi ulushi
korporativ iqtisodiyot
aralash iqtisodiyot
ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti
fuqarolar manfaatlarini himoya qilish
uzoq muddatli dasturlarning ishlab chiqilishi
30%
germaniya
tadbirkorlikni rivojlantirish bo'yicha shart-sharoitlar yaratish
taktik usullar-dan ustun ravishda foydalanish
10% atrofida
aqsh
yirik ishlab chiqarish man-faatlarini himoya qilish
asosiy ustuvor-liklarni belgilab olish
ahamiyatsiz darajada
yaponiya, shvetsiya
2. bozor iqtisodiyotida doimiy va asosiy muammolarning hal qilinishi
har qanday iqtisodiy tizimning umumiy muammolari
1) qanday mahsulot va xizmatlarni, qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur?
2) ushbu mahsulot va xizmatlarni qanday texnika va texnologiya vositasida ishlab chiqariladi?
3) bu mahsulot va xizmatlar kim uchun ishlab chiqariladi?
tovarlar qanday usulda ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish qanday tashkil qilinadi, deganda uchta uzviy bog'liq masalaga e'tibor beriladi:
- resurslarning alohida tarmoqlar o'rtasida taqsimlanishi;
- korxonalar tomonidan ishlab chiqarishning amalga oshirilishi;
- har bir korxona resurslarining uyg'unlashuvi va texnologiyani tanlash.
bozor iqtisodiyoti sharoitida «nima, kim uchun va qanday qilib ishlab chiqarish zarur» degan muammoga quyidagicha javob beriladi:

• yuqori foyda beradigan tovarlar va xizmatlar barcha to'lovga layoqatli iste'molchilar talabiga etarli hajmda ishlab chiqariladi;

birinchidan

• tovar va xizmatlar to'lov layoqatiga ega, yuqori foyda olish imkonini beradigan xaridorlar uchun ishlab chiqariladi;

ikkichidan

• yuqori foyda olishni ta'minlaydigan, resurslarni tejash imkonini beradigan texnika va texnologiya yordamida ishlab chiqariladi.

uchinchidan
3. bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari
1

• resurslarni taqsimlashning samaradorligi.

2

• iqtisodiy faoliyat va tanlov erkinligi.

3

• iqtisodiy sub‘yektlar tinimsiz harakat va izlanishlarining ta'minlanishi.

bozor iqtisodiyotining afzalliklari
bozor iqtisodiyotning ijobiy jihatlarini quyidagilar kiradi
1

• uning ishlab chiqarishning o'zgaruvchan sharoitlariga moslashuvi va ko'nikishining yuqori darajasi;

2

• fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarishga joriy etishning jadal sur'ati;

3

• turli-tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati;

4

• buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash;

5

• cheklangan axborot – turli resurslarning narx darajasi va ularning sarflanish darajasiga yo'nalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish imkoniyati.

bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlariga quyidagilar kiradi
u o'zining bosh nazorat mexanizmi — raqobatning kuchsizlanishiga yo'l qo'yadi va hatto buni rag'batlantiradi.
jamiyat a'zolari daromadlaridagi tengsizlikning kuchayib borishi va aholining tabaqalanishiga olib keladi.
bozor iqtisodiyotida raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy manbai mavjud:
1

• firmalarning qo'shilib ketishi,

2

• kompaniyalarning xufyona kelishuvi,

3

• raqobatlashuvning noqonuniy usullari (masalan, jismoniy kuch ishlatish, zo'ravonlik, tazyiq o'tkazish va h.k.) ni qo'llash

1) bozor iqtisodiyoti sharoitidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va o'z iqtisodiy mavqelarini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yo'lidan ozod bo'lishga harakat qiladilar.
– bularning barchasi raqobatning kuchsizlanishi va uning tartibga soluvchilik ta'sirining pasayishiga olib keladi;
2) bozor tizimi rag'batlantiradigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning zaiflashishiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda:
1

• juda katta miqdordagi real kapitaldan foydalanishni;

2

• yirik bozorlar bo'lishini;

3

• kompleksli, markazlashgan va qat'iyan bir butun bo'lib birlashgan bozorning tarkib topishini;

4

• boy va ishonchli xomashyo manbalarini talab qiladi.

bunday texnologiya bozorning hajmiga nisbatan keng miqyosdagi hisoblanuvchi ishlab chiqaruvchilar mavjud bo'lishi zarurligini bildiradi. boshqacha aytganda, eng yangi texnologiyani qo'llash asosida ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligiga erishish, aksariyat hollarda ko'p miqdordagi mayda firmalar emas, uncha ko'p bo'lmagan yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud bo'lishini taqozo qiladi.
bozor iqtisodiyotining kamchilik yoki salbiy jihatlariga quyidagilar kiradi
1

• atrof-muhitni ishlab chiqarish va boshqa faoliyat turlari ta'siridan muhofaza qilish mexanizmining mavjud emasligi;

2

• resurslarning qayta tiklanmaydigan turlarini saqlash imkoniyatining yo'qligi;

3

• mehnat qilish bilan bog'liq kafolatlarning mavjud emasligi;

4

• fanda fundamental va amaliy tadqiqotlarning rivojlanishiga ko'maklashuvning yo'qligi;

5

• rivojlanishning beqarorligi hamda ijtimoiy ishlab chiqarishning pasayish holatlarining mavjudligi.

1

• bozor va uning vazifalari

2

• bozorning turlari va tuzilishi

3

• bozor infratuzilmasi va uning unsurlari

2-ma'ruza mashg'uloti
bozor va bozor iqtisodiyotining farqi
bozor iqtiso-diyoti
ishlab chiqarish
taqsimot
ayirbosh-lash
iste'mol
bozor
bozor tushunchasi dastlab tovar almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni degan mazmunni anglatgan
t
t
bunday ayirboshlashda vaqt va masofa bo'lmay, bir vaqtning o'zida o'sha joyda almashuv jarayoni sodir bo'lgan.
t
p
t
bozor ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, sotuvchilar va xaridorlar o'rtasida pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo'ladigan iqtisodiy munosabatlar yig'indisidir.
bozorning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:
- sotuvchi va xaridorlarning o'zaro kelishuvi, ekvivalentlilik printsipi asosida ayirboshlash;
- sotuvchilarning xarajatlari qoplanib, foyda olishi;
- to'lovga layoqatli bo'lgan xaridorlarning talabini qondirish va raqobatchilik.
bozor
ob‘yekti
iqtisodiy resurslar
tovar va xizmatlar
pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlardir.
sub‘yekti
sotuvchi va sotib oluvchi
uy xo'jaliklari
tadbirkorlik sektori
davlat
bank

• – bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni uyg'unlashtirishni ta'minlaydigan dastak va vositalar.

bozor mexanizmi

• – ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar.

bozor ob‘yekti

• – ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi.

bozor sub‘yekti