Bozor konyunkturasi holati va kelgusida rivojlanish ko’rsatgichlari xamda baholash uslublari

Aim.uz

Bozor konyunkturasi holati va kelgusida rivojlanish ko’rsatgichlari xamda baholash uslublari
Konhyunktura taxlili uz ichiga ishlab chikarish va istehmolning xajmi, tarkibi, bir tovarning boshkasining urnini egalay olish imkoniyati, tovar zaxiralari, narxning uzgarishi, reklama xizmati, bozor ishtirokchilarining urganishni oladi. Bozor konyuhnkturasini muntazam ravishda urganib borish savdo faoliyatini muvaffakiyatli yakuniga imkon beradi. Xar davrda bozor konhyunkturasi kaysi tovar chikarishni kupaytirish, kaysi tovarga talabning kamayishi xaQida anik mahlumotlar beradi. Bu mahlumotlar ishlab chikarish uchun xam savdo firmasi uchun xam zarurdir. Bozor konhyunkturasi bozorda muvozanatni mavjudligi yoki buzilganligi bilan xarakterlanadi. SHunga kura bozor konhyunkturasi ijobiy va salbiy, kulay va nokulay bulishi mumkin.
Bozor konhyunkturasi ayrim tovar ishlab chikaruvchilar mikyosiga va sotib oluvchilarning xarid kobiliyatiga boglikdir, narx- navoga, modaning uzgarishiga karab xar xil buladi. Bozorning kelajakdagi xolatini ishlab chikarishning texnikaviy axvoli, unga sarflangan kushimcha resurslar, ularning kaytarib berish muddatlari, tovar zaxiralari dinamikasi, eksport va import, shuningdek narx - navodagi uzgarishlar yunalishiga karab aniklash mumkin. Bu bilan tovar taklifi urganiladi.
Investitsiya summasi va tuzilishiga, mexnat predmetiga bulgan talab va korxona, tashkilotlar pul sarfining yunalishiga karab, shuningdek axoli xarid kobiliyatining, uning tovarlar bilan tahminlanishini darajasini xisobga olib talab urganiladi.
Uzok muddatli usish imkoniyalarini aniklash va konhyunktura taxlili bir -biri bilan boglik va u bir-birini tuldira boradi.
Sifatli taxlil kilish uchun tuplangan mahlumotlarni 3 ta guruxga bulinadi:
-utgan davr konhyunktura mahlumotlari;
-tadkik kilinayotgan davr konhyunktura mahlumotlari;
-kelgusidagi konhyunkturaga tahsir etuvchi mahlumotlar.
Konhyunkturani taxlil kilish shakli bulib, konhyunktura sharxi bulib xisoblanadi.
Konhyunkturani taxlil kilish savollariga utishdan avval konhyunkturani kursatkichlar tizimini kurib chikish darkor.
Kursatkichlar shartli ravishda makro va mikro kursatkichlarga bulinadi. Makrokursatkichlarga-umumxujalik konhyunkturasini tavsiflovchi kursatkichlar: yalpi milliy maxsulot, yalpi milliy daromad, ishlab chikarish kursatkichlari, tovar oborot kursatkichlari, pul muomalasi kursatkichlari, istehmol kursatkichlar kiradi. Mikrokursatkichlarga esa aloxida tovarlar bozorini tavsiflovchi kursatkichlar kiradi: ishlab chikarish kursatkichlari, maxsulot sotilishi va istehmoli, narx dinamikasi va x.k.
Umumxujalik konhyunkturaning taxlilini izlanishni maksadiga kura ikkita yul olib borish mumkin:

1. 
   1. Agar mahlum bir vaktning ichida konhyunkturaning rivojlanish tendentsiyalari va surhatlarini bilib olish masalasi kuyilgan bulsa, u xolda konhyunktura taxlili shu vaktning ichida uning dinamikasini urganish yuli bilan olib boriladi,
   
2. 
   2. Agar eng oxirgi sanaga konhyunktura xolatini aniklash masalasi kuyilgan bulsa, u xolda iktisodiy tsiklning fazasini va faza ichidagi misol tarikasidagi joyini aniklash yuli bilan olib boriladi. SHuni ehtiborga olish kerakki, konhyunktura taxlili va uzok tendentsiyalarning rivojlanishini aniklash uzora boglik va bir - birini tuldiradi.
   

Konhyunktura taxlili jamiyatning xujalik xyotining kiyinligini xisobga olmagan xolda u yeki bu karashlarni tasdiklaydigan uzboshimchalik bilan tanlangan omillar va statistiktik mahlumotlarga yendoshib emas,balki bir-biriga karama-karshi xodisalarning yigindisiga yendashish kerak.Konhyunktura taxlilining shakli bu konhyunktura sharxi va mahlumotnomasidir.

Maxsulotni ishlab chikarishni belgilanganligiga karab,maxsulotni absolyut birligi ulchovlarida ishlab chikarib, ishlab chikarish davrini davomiyligi,istehmolchilar doirasi tezrok yeki sekinrok konhyunkturani uzgarishini aks ettiradi.
Bahzi tarmoklar,masalan kora metallurgiya,xavo va suv transporti,kurilish belgilangan istehmolchilar uchun oldindan buyurtma kilish tizimi buyicha ishlaydilar.Boshkalar esa, yahni avtomobilg’ , radioelektron va shu kabilar kiska muddat ichida ishlab chikariladi va bozorda nomahlum istehmolchilarga sotiladi. Uzok muddatli tovarlarni ishlab chikarishni kiskarishi yoki uz ishi natijasida ishlab chikarish kong’yunkturasini yaxshilash yoki yomonlash anik kursatkichi bulib xisoblanmaydi. CHunki katta buyurtma portfelining kattaligi yoki shunday tarmoklarda uning yukligi maxsulot ishlab chikarish dinamikasining iktisodiy tsiklning dinamikasidan rad etadi.