“budjet hisobi” faniga kirish. Fanning mamuni, predmeti va usullari

Tezkor xisob - xisobning bu turi yordamida amalga oshirilayotgan xujalik muomalalarini ma’lum bir vakt birligidagi xolatini aniklash va bu tugrisida zarur ma’lumotni olish imkoniyati yaratiladi, yoki ma’lum bir vaktda xujalik muomalalarini ijrosini joriy kuzatish va nazorat kilish uchun zarur xisoblanadi:
- solik organlarida - daromadlarni;
- banklarda budjetning kassa ijrosini.
Solik organlari ayrim daromadlar turlari va ayrim tulovchilar tugrisida ma’lumotlarni yoki tulovchilar budjet bilan kanday xisoblashayotganligi tugrisida ma’lumotlarni olib turadi. Ma’lumotlar tezkor yigmalarda va xisobotlarda tuplanib boriladi.
Statistik xisob - xalk xujaligi tarmoklarida keng tarkalgan turi bulib, unda muayyan bir sharoitda tulik kuzatish yuli bilan ma’lum bir tanlab soxaning uzgarishi xisobga olinadi, ya’ni budjetning daromadlari va xarajatlari tarkibi va xajmi, shtat va kontingentlar kursatkichlari dinamikasini xarakterlovchi natural va pul kursatkichlarini yigish xisoblanadi. Demak, u nafakat pul kursatkichlari, natural kursatkichlar bilan xam boglik.
Bu kursatkichlar budjetning ijrosi jarayonini nazorat kilish va budjet rejalarini tugrilash uchun zarur xisoblanadi. Statistik ma’lumotlar keyingi yil budjetni rejalashtirish uchun asos xisoblanadi.
Statistik xisob ma’lumotlari statistik xisobotlarda aks ettiriladi. Bu xisobot statistika organlari tomonidan takdim etiladi va moliya organlari tomonidan takdim etiladigan xisobotlarning asosiy qismi xisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi - Davlat budjetida budjetning daromadlari va xarajatlarini, budjet takchilligini moliyalashtirish manbalarini uzviy va tizimli aks ettirish uchun kullaniladi.
Asosiy xususiyatlari:
- dastlabki xujjatlarda rasmiylashtirilgan ma’lumotlarga asoslanadi;
- dastlabki xujjatlarga kelib tushgan barcha ma’lumotlar buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettiriladi;
- budjet ijrosi davomida buxgalteriya xisobotlari tuziladi (chorak va yillik xisobotlar).
Budjet ijrosini natijasini aniklashga imkon yaratadi - takchillik yoki profitsit.
Budjet ijrosining buxgalteriya hisobi bilan moliya organlari, banklar, budjet tashkilotlari yoki ularni boshkaradigan organlarda markazlashgan buxgalteriyalar shugullanadi.
Budjet ijrosining gaznachiligi tizimi joriy etilgan davlatlarda kushimcha kuyidagi tashkilotlar xam shugullanadi: moliya organlari, banklar, budjet tashkilotlari yoki ularni boshkaradigan organlarda markazlashgan buxgalteriyalar shugullanadi.²
SHunday kilib budjet hisobi xisobning uchta turidan xam foydalanilib amalga oshiriladi va xisobning bu turlari budjet ijrosi jarayoning xususiyatli tomonlarini ochib beradi xamda xar bir xisob uz usullariga ega. Ammo, barcha xisoblarning maksadi barcha darajadagi budjetlarning ijrosi nazoratini amalga oshiradi.
Budjet hisobi barcha darajadagi budjet mablaglari, budjet ijrosi jarayonini kuzatish, ularni xisobga olish va ma’lumotlarni umumlashtirish maksadida kuyidagi maxsus usullardan foydalaniladi:

• 
  xujjatlashtirish va inventarizatsiya;
  
• 
  baxolash;
  
• 
  ikki yoklama yozuv va schyotlar;
  
• 
  balans va xisobot.
  

Xujjatlashtirish - bu budjet mablaglari xarakatini xisobga oluvchi va rasmiylashtiruvchi jarayondir. Buxgalteriya hisobida kayd kilingan xar kanday mablaglar uzgarishi xujjat bilan rasmiylashtirilgan bulishi va unga kuyiladigan xukukiy talablarga javob bera oladigan bulishi kerak.
Inventarizatsiya - muassasa va tashkilotlarning mablaglarini, ularning xolatini nazorat kilish tegishli moddiy javobgar shaxslar zimmasida buladi. Xar bir javobgar shaxs uziga biriktirilgan mablaglar hisobi buyicha belgilangan muddatlarda xisobot beradilar. Moddiy javobgar shaxslar zimmasidagi tovar va moddiy boyliklarning xakikiy koldigini sanab, ulchab, pul ifodasida kursatib, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan takkoslab, urtadagi kamomad yoki ortik chikish xollarini aniklash inventarizatsiya utkazish deyiladi. Inventarizatsiya utkazish yordamida tovar va moddiy kiymatliklarning sifati, keltirilgan moddiy zarar buyicha javobgar shaxslarni aniklash imkonini yaratadi.
Muassasa va tashkilotlardagi, budjetdagi mablaglarning xarakati buxgalteriya hisobida aks ettirish imkoniyatiga ega bulish uchun pul birligida ifoda kilingan bulishi kerak. Tegishli mablaglarning joylanishi va tashkil topish manbalari buyicha pul birligida tegishli xujjatlar bilan rasmiylashtirish baxolash jarayonida kelib chikadi. Mablaglarni tugri baxolash, birinchidan, ularni natura ulchovlarida tugri xisob-kitob kilinishini talab kiladi, ikkinchidan, baxolarni bir-biri bilan takkoslash va umumlashtirish tufayli jarayon natijalari aniklanadi.
Xar bir amalga oshirilgan xujalik muomalasi mablaglar xarakatini, ya’ni ularning kupayishi yoki kamayishi, tegishli buxgalteriya hisobining schyotlarida ikki yoklama yozuv orkali aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobining boshka xisob turlaridan farklaridan biri amalga oshirilgan muomalalarni schyotlarda ikki yoklama yozuv yordamida aks ettirishdir. Amalga oshirilayotgan muomalalar yoki uzgarishlarning birdaniga ikkita xisob schyotlarida bir schyotning debeti va ikkinchi bir schyotning kreditida aks ettirish usuli ikki yoklama yozuv deb ataladi.
Budjet mablaglari ularning xolati doimo nazorat kilib borilishi kerak. Bunday nazorat balans tuzish yordamida amalga oshiriladi. Xisobot esa budjet ijrosining natijalari xakidagi axborotlarni takdim etish uchun xizmat kiladi. Balansda budjet mablaglarining tashkil topishi manbalari va joylanishi ma’lum muddatga pul ifodasida kursatiladi.
Buxgalteriya balansi ikki tomondan iborat buladi: mablaglarning joylanishini kursatuvchi tomoni (balansni «aktiv» tomoni), mablaglarning tashkil topish manbalarini kursatuvchi tomoni (balansning «passiv» tomoni).
Balansning aktiv va passiv tomonlari bir-biriga teng kelishi kerak, chunki aktiv tomonida mablaglarning joylanishi, passiv tomonida esa tashkil topish manbalari kursatiladi.

3. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda budjet hisobi

ob’ektlarining iqtisodiy mazmuni

Buxgalteriya hisobining asosiy ob’ektlari budjet daromadlari va xarajatlari xisoblanadi. SHuning uchun ularni budjet ijrosi jarayonining xar bir boskichlarida xisobga olish katta axamiyatga ega.
Davlat budjeti daromadlari kuyidagicha ajratiladi:
1) iqtisodiy moxiyati buyicha:
a) tashkilotlardan tushumlar;
b) axolidan tushadigan mablaglar.
2) budjetga kelib tushish xarakteri buyicha:
a) solikli;
b) soliksiz.
3) ularning xisobga olinishi va tushishi davri buyicha:
a) xisobga olingan;
b) kassa.
Budjetning kassa organlariga kelib tushgunga kadar moliya organlari tomonidan xisobga olingan daromadlar davlat budjetining xisobga olingan daromadlari deb ataladi. Xisobga olingan daromadlar moliya organlarida tezkor xisoblarga tegishli xolos.
Kassa daromadlar - bu budjet kassasiga xakikiy tushgan daromadlar xisoblanadi. Ular budjetning daromad qismining bajarilish xolatini xarakterlaydi. SHuning uchun budjet daromadlarining kelib tushushi deganda fakat kassa daromadlarni tasavvur kilish kerak.
Mamlakat davlat budjeti xarajatlari iqtisodiyot tarmoklarini, ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa va boshkarishni moliyalashtirish va boshka xarajatlaridan iborat.
Budjet tashkilotlarida, muassasalarida va boshka budjet mablaglari oluvchilarida xarajatlar smetalari ijrosining buxgalteriya hisobi kassa xarajatlari va boshka xarajatlar buyicha yuritiladi.
Tegishli budjetlarning budjet mablaglari oluvchilarining bankdagi xisobvaraklaridan xam, mablaglarsiz xisob-kitoblar yuli bilan xam nakd mablag kurinishida utkazilgan yoki bergan barcha summalari budjetlarning kassa xarajatlari xisoblanadi.
Tegishli budjetlarning xisobvaraklaridan budjet mablaglari oluvchilarning xisobvaragiga va budjet ajratmalari kuyi tasarrufchilari xisobvaragiga utkazilgan summalar moliyalashtirish summalari xisoblanadi va budjetning kassa xarajatlariga kiritilmaydi.
Tashkilotlar, muassasalar, budjet mablaglari boshka oluvchilarining tegishli xujjatlar bilan rasmiylashtirilgan xakikiy chikimlari, shu jumladan kreditorlarning tulanmagan xisobvaraklari buyicha, xisoblab yozilgan ish xaki, stipendiyalar, nafakalar buyicha kilingan xarajatlar xakikiy xarajatlar xisoblanadi.
Kassa organlari budjetda nazarda tutilgan xarajatlar uchun mablaglar beradi. Budjet mablaglari nakd pullar shaklida yoki nakdsiz xisob-kitob yullari bilan beriladi. Budjet kassasidan berilgan summa kassa xarajatlari deb ataladi.
Xakikiy xarajatlarni xisobga olish fakat ularning vujudga kelish joylarida, ya’ni budjet tashkilotlari va muassasalarida amalga oshiriladi.
Moliya organlari kassa xarajatlari xakida ma’lumotlarni bank muassasalaridan, xakikiy xarajatlar xakida ma’lumotlarni budjet tashkilotlaridan oladi.
Xisoblangan va kassa daromadlari, kassa va xakikiy xarajatlar budjet ijrosining xar xil boskichlaridagi budjet ijrosi jarayonini xarakterlaydi. Budjet ijrosini moliya organlari kassa daromadlarida va xarajatlarida aks ettiradi.

4.Budjet tasnifining budjet hisobini yuritishdagi axamiyati

Budjet tasnifi Davlat budjeti tuzilmasiga kiruvchi budjetlar daromadlari va xarajatlarini, shuningdek uning takchilligini moliyalashtirish manbalarini guruxlashdan iboratdir.
Budjet tasnifi Davlat budjetini tuzish, kurib chikish, kabul kilish xamda ijro etish maksadida budjet ma’lumotlarini tizimga solish uchun foydalaniladi va u budjet ma’lumotlari xalkaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma’lumotlari bilan kiyoslanishini ta’minlaydi.
Budjet tasnifi qonun asosida belgilangan tartibda mamlakatning moliya Vazirligi tomonidan ishlab chikiladi va tasdiklanadi. Barcha darajadagi budjetlar yagona budjet tasnifi kursatkichlari doirasida shakllantiriladi va bajariladi - bu guruxlashtirilgan kodlarning tasnifi ob’ekti nomini olgan daromadlar va xarajatlarni guruxlash.
O’zbekiston Respublikasi «Budjet tizimi tugrisida»gi qonunda kursatilishicha tasnifi kuyidagilardan iborat³:
- Davlat budjeti daromadlarining tasnifini;
- Davlat budjeti xarajatlarining vazifa jixatidan, tashkiliy va iqtisodiy tasnifini;
- Davlat budjeti takchilligini moliyalashtirish manbalari tasnifini uz ichiga oladi.
Davlat budjeti daromadlarining tasnifi qonun xujjatlariga muvofik ularni turlari va manbalari buyicha guruxlashdan iborat buladi.
Davlat budjeti xarajatlarining vazifa jixatidan tasnifi davlat boshkaruvi organlari, maxalliy davlat xokimiyati organlari, shuningdek boshka budjet tashkilotlari tomonidan ijro etiladigan asosiy vazifalar buyicha xarajatlarni guruxlashdan iborat buladi.
Davlat budjeti xarajatlarining tashkiliy tasnifi budjetdan ajratiladigan mablaglar ularni bevosita oluvchilar urtasida taksimlanishini aks ettiruvchi xujalik yurituvchi sub’ektlar va tadbirlar turlari buyicha xarajatlarni guruxlashdan iborat buladi.
Davlat budjeti xarajatlarining iqtisodiy tasnifi tulovlarning iqtisodiy vazifasi va turlari buyicha xarajatlarni guruxlashdan iborat buladi.
Davlat budjeti takchilligini moliyalashtirish manbalari tasnifi takchillikni moliyalashtirishning ichki va tashki manbalari buyicha guruxlashdan iborat buladi.
Budjet tasnifi qonun xujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chikiladi va tasdiklanadi.
2004 yil 26 avgust O’zbekiston Respublikasi moliya tizimida yangi kadamlardan biri «Davlat budjetining gaznachilik ijrosi tugrisida»gi Qonunining kabul kilinishi xisoblanadi. Bu Qonun budjet xarajatlari va daromadlarining, budjet hisobi schyotlar rejasini kayta kurib chikishni talab kiladi. Xozirgi kunda budjetni boshkarishning normativ me’yoriy xujjatlari loyixalari kurilmokda va 2006 yildan boshlab tulik amalga kiritilish kuzda tutilmokda. Rossiya Federatsiyasi davlatida budjet ijrosining gaznachilik tizimi kabul kilinganligiga ancha bulsa xam budjet tasnifi muammolariga duch kelmokda. Xozirgi kunda budjet isloxotlari davom etib kelmokda. Undagi asosiy yunalishlardan biri budjet xarajatlarini an’anaviy smetali rejalashtirishdan budjetlashtirish elementlarini joriy kilish xisoblanadi. «Budjetlashtirish metodi natijaga yunaltirilgan asosiy koidalar orkali amalga oshiriladi va u budjet xarajatlarining tasnifiga boglik. Budjetlashtirish deganda kelgusi muljallangan davr uchun resurslar xarakatini rejalashtirish jarayoni tushuniladi. Bu metodni joriy kilish resurslarni boshkarishda nafakat boshkarishning tezkor masalalari bulimlaridagi natijalariga erishilmasdan strategik maksadlardagi resurslarni boshkarish tizimining samaradorligiga erishish imkonini yaratadi. Bu metod moliyaviy okimlarni optimallashtirishga yunaltirilgan»⁴. /aznachilik tizimi joriy etilgan Rossiya Federatsiyasida budjet tasnifi kuyidagilardan tashkil topgan⁵: budjet daromadlari; budjet xarajatlari, budjet takchilligini moliyalashtirish manbalari, davlat (munitsipal) karzlar; davlat tashki aktivlari.


ADABIYOTLAR:

1.