Budjet tashk

Рисунок 1

Turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar bo’yicha boshlang’ich buxgalteriya xujjatlari (yuk xati, bajarilgan ishlarni topshirish qabul qilish dalolatnomalari, buxgalteriya ma’lumotnomalari, to’lov topshiriqnomalari va boshqalar)

327-son shakldagi ta’lim muassasalari-da bolalarni saqla-ganligi uchun ular-ning ota-onalari bilan olib borila-digan hisob-kitoblar
285-son shakldagi aylanma qaydnoma
292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftari

15-memorial order-ta’lim muassasalarida bolalarni saqlaganlik uchun ota-onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo’yicha jamlanma qaydnoma 406-son shakl
6-memorial order-turli tashkilotlar va muassasalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo’yicha jamlanma qaydnoma 408-son shakl

¹-chizma. Turli debetor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar hisobi nazorati manbalarining sxematik ko’rinishi²

Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar nazoratining asosiy vazifasi hisob-kitob holati to’g’risidagi ma’lumotlar haqiqiy va qonuniyligi, moliyaviy intizomga rioya qilinishi, tashkilotni smetalari doirasida to’lov qobiliyatiga ta’sirini tekshirish, qarzlarni haqiqiyligini aniqlashdan iborat.

Yuqorida qayd etilgan hisob-kitoblarni tekshirish uchun ma’lumot manbasi bo’lib mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni etkazib berishga oid shartnomalar, hisob-kitoblar bo’yicha o’zaro solishtiruv dalolatnomalari, hisob-kitoblarni inventarlash dalolatnomalari, to’lov hujjatlarining nusxalari, sotib olish daftarlari bo’yicha
hisob registrlari (ro’yxatlar, memorial-orderlar), bosh kitob, buxgalteriya hisoboti

va boshqalar.

Nazoratchining ixtiyoriga qarab mazkur tekshiruvlar yozma va og’zaki testlarni o’tkazish, ichki nazorat tizimini kuzatish va boshqa usullar yordamida amalga oshiriladi.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda tekshiruvchi, avvalambor, tovar-moddiy zaxiralar (tovar moddiy zahiralari) sotib olinishi uchun asos bo’lgan dastlabki hujjatlar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Masalan, mol etkazib berish, ishlarni bajarish, xizmatlarni amalga oshirish bo’yicha tuzilgan shartnomalar O’zbekiston Respublikasi me’yoriy-huquqiy xujjatlariga muvofiq amalga oshirilganligi tekshiriladi. So’ngra mol etkazib beruvchilar o’z majburiyatlarini to’liq va o’z vaqtida bajarganliklari, mol etkazib beruvchilarga yoki ular tashkilot oldida qarzi vujudga kelgan sanasi tekshiriladi. Tashkilotlar tomonidan O’zbyokiston Respublikasi me’yoriy huquqiy xujjatlar talablariga to’liq xajmda va belgilangan muddatlariga atayin rioya etmagan holda amalga oshirgan kelishuvlar haqiqiy emas deb hisoblanadi.
Bundan keyin nazoratchi va uning yordamchilari 6-sonli memorial-order, 150-sonli "Turli debetor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar" schyoti va birlamchi yig’ma hisob hujjatlari ko’rsatkichlari bo’yicha bevosita har bir mol etkazib beruvchi bilan (yoki tanlab olib) amalga oshirilgan hisob-kitob muomalalarini tekshiradilar. Amalga oshirilgan muomala sanasi va tavsifi, olingan tovar moddiy zahiralari bo’yicha narx-navolar to’g’ri qo’llanilganligi va ular to’liq kirim qilinganligi, mol etkazib beruvchilarning hisobvaraq-fakturalari asosli ravishda ko’rsatilganligi aniqlanadi.
Agar tovar moddiy zahiralari qabul qilingan bo’lib, lekin ularga tegishli hujjatlar bo’lmasa (fakturasiz mol etkazib berish), mol etkazib beruvchilardan hisobvaraq-fakturalar talab qilinganligi aniqlanadi. Tekshiruvchi mavjud bo’lgan talab xatlarini o’rganib chiqishi lozim.
2. Debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlarni analitik va sintetik hisobining nazorati


Budjet tashkilotlari tomonidan qabul qilinadigan yuridik majburiyatlar xajmi belgilangan tartibga ko’ra ular iqtisodiy tasnifining tegishli moddalari bo’yicha smetlarda nazarda tutilgan ajratilgan budjet va budjetdan tashqari mablag’lar bilan, kapital qo’yilmalar xarajatlari bo’yicha esa har bir ob’ekt bo’yicha o’rnatilgan tartibda tasdiqlangan kapital qo’yilmalari miqdori bilan chegaralanadi. Bunda, yuridik majburiyatlarning vujudga kelishi holatlari nazoratga olinadi.
G’aznachilik bo’linmalarida birinchi va ikkinchi guruh xarajatlari bo’yicha yuridik majburiyatlari ish xaqi va unga tenglashtirilgan xarajatlarni to’lash uchun naqd pul olishga so’rovnomalar asosida ro’yhatga olinadi. Ikkinchi va uchinchi xarajatlar guruhi bo’yicha yuridik majburiyatlar belgilangan tartibda tuzilgan shartnomalar asosida ro’hatga olinadi. Tuzilgan shartnoma va so’rovnomalarni belgilangan tartibga mosligi nazoratdan o’kaziladi. Budjet tashkilotlarini budjet mablag’lari hisobidan shartnomalari faqat xarajatlarni qoplashga manbaning mavjudligi to’g’risidagi tasdiqnoma va ushbu maqsadlarga ajratilgan budjet mablag’lari (limitlari) mavjud bo’lgan xarid xajmigagina tuzilishi mumkin.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari bo’yicha kelishmovchiliklar mavjud bo’lgan taqdirda tashkilot ularni bartaraf etish maqsadida tushinmovchiliklar haqidagi materiallarni tegishli idoralarga taqdim etishi shart.
Budjet tashkilotlarida debitorlar va kreditorlar hisobi bo’yicha tekshiruv o’tkazishda quyidagi xususiyatlarga e’tibor qaratish kerak:
- yuridik va moliyaviy majburiyatlar g’aznachilik va uning xududiy bo’limlarida ro’yxatga olinishi va to’lab beriilishi, ya’ni shu bo’g’inda qarshi tekshirishni amalga oshirish zaruriyati;
- tovar (ish, xizmat)lar etkazib berish bo’yicha mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalarda oldindan to’lov 15 foiz miqdorida belgilanishi.
- tovar (ish, xizmat)lar etkazib berish bo’yicha mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalar summasi 300 AQSh dollari miqdorigacha bo’lsa tanlov o’tkazmasdan to’g’ridan – to’g’ri shartnomalar tuzish. 300 AQSh dollaridan 100 ming AQSh dollarigacha bo’lsa tanlov o’tkazilib (birja savdolari ma’lumotlari asosida) shartnomalar tuzish.
Tekshiruv o’tkazishda hisob qaydnomalarida hisobvaraqlar to’g’ri korrespondentlanganligini nazoratdan o’tkazish kerak. 150-sonli "Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob kitoblar" schyotining krediti bo’yicha yozuvlar 232 “Budjetda moliyalashtirish”, 060 “Qurilish materiallari”, 061 “Oziq-ovqat mahsulotlari”, 062 “Dori-darmonlar va yarani bog’lash vositalari”, 063 “Inventar va xo’jalik jihozlari”, 064 “Yonilg’i, yoqilg’i-moylash materiallari” , 065 “Mashina va asbob-uskunalarning ehtiyot qismlari”, 069 “Boshqa tovar-moddiy zahiralar”sonli va boshqa hisobvaraqlar guruhining debeti bo’yicha yozuvlar bilan solishtiriladi. 150-sonli "Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob kitoblar" schyotining debeti bo’yicha yozuvlar 10 “Hisobvaraqdagi budjet mablag’lari” va 11 “Hisobvaraqlardagi budjetdan tashqari mablag’lar” va boshqa hisobvaraqlar bo’yicha kredit summalari bilan solishtirilishi lozim. Sintetik hisob ko’rsatkichlari tahliliy hisob ko’rsatgichlari bilan, oborotlar bo’yicha yakuniy ko’rsatkichlar va "Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar" hisobvarag’ining qoldig’i bosh kitob va balans ko’rsatkichlari bilan solishtiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 12 maydagi “Halq xo’jaligida hisob-kitoblar o’z vaqtida o’tkazilishi uchun korhona va tashkilotlar rahbarlarining ma’sulyatini oshirish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-1154-sonli Farmoniga muvofiq, tovarlar amalda jo’natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko’rsatilgan kundan boshlab 90 kun o’tgandan
keyin, etkazib berilgan tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar

uchun mablag’lar kelib tushmaganligi muddati o’tib ketgan debitorlik qarzi deb hisoblanadi.
Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 19 iyuldagi “Muddati o’tkazib yuborilgan debitorlik qarzlar paydo bo’lganligi uchun vazirliklar, idoralar, xo’jalik birlashmalari va korxonalar rahbarlarining javobgarligini oshirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 347-sonli qarorining 6-bandida belgilanganidek, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar to’lov muddati o’tkazib yuborilgagn debitorlik va kreditorlik qarzlarini har chorakda o’zaro solishtirib chiqishi shart.
Tekshiruvchi olinayotgan tovar moddiy zahiralari, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar sifati va miqdori bo’yicha da’volar o’z vaqtida taqdim etilishiga, shuningdek, narx-navolar va tariflarga rioya qilmaslik, hisob-kitob hujjatlarida arifmetik hatolar aniqlanishi, tortish va o’lchash natijasida kelib chiqadigan kamchiliklarni tekshiruviga alohida e’tiborini qaratishi lozim. Da’volar nafaqat mol etkazib beruvchilarga, shuningdek, transport tashkilotlariga - yuk yo’lda yo’qotilganligi uchun, shaxsiy hisobvaraqlardan noto’g’ri ko’chirilgan yoki kiritilgan summalar bo’yicha taqdim etilishi mumkin. Da’volar yozma ravishda, da’vo summasi va kerakli isbotlar ko’rsatilgan holda, faks yordamida yoki buyurtmali xat bilan yo’llanadi. Da’voga javob yozma ravishda 30 kun muddatda olinishi shart.
Da’vo muddati o’tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari tashkilot raxbarining ruxsati bilan amaldagi xarajatlarni oshirish bo’yicha hisobdan chiqariladi va bu xaqidva 10 kun muddatda tegishli moliya organlariga xabar qilinadi.
Da’vo qilish muddati tugagan budjet mablag’lari bo’yicha yuzaga kelgan deponent qilingan qarz summalari tashkilot moliyalashtiriladigan (xarajatlari amalga oshiriladigan) tegishli budjet daromadiga da’vo qilish muddati tugagan oydan keyingi oyning 10 kunidan kechiktirmay kiritilishi kerak.
Bunda, da’vo qilish muddati tugagan budjetdan tashqari mablag’lar

bo’yicha yuzaga kelgan deponent qilingan majburiyatlar daromad sifatida aks ettiriladi. Da’vo qilish muddati tugagan boshqa kreditorlik qarzlar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi.
Tekshiruvchi da’vo qilish muddati o’tgan da’volar mavjudligi va ular bo’yicha to’lovlar amalga oshirilmaganligi sabablarini aniqlashi kerak. Ma’lumki, tovar moddiy zahiralari olingandan keyin ular bo’yicha to’lov muddati 90 kundan oshmasligi lozim. Uch oy muddat o’tgandan keyin u ishonchsiz deb tan olinadi. Hisobdan chiqarish huquqini beruvchi hujjatlarga ega bo’lmagan tovar moddiy zahiralari kamomadlari yoki yo’qotishlari, shuningdek, mansabdor shaxslar tomonidan talon-toroj summalari da’volar bo’yicha hisob-kitob ko’rinishida berkitilmayotganligi aniqlanishi lozim.
Xorijiy mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha kurs farqlari to’g’ri hisoblanganligi va ularni hisobda yuritilayotganligini tekshirishda valyutalar kotirovkasi jadvallaridan foydalaniladi. Bunda oyning har birinchi va oxirgi kuniga kurs farqlarini to’la, hujjatlar juda ko’p bo’lsa, tanlab olib qaytadan hisoblab chiqadi va ularni korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq 150"Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob kitoblar",152”Xaridor va bubrtmachilar bilan hisob kitoblar” va 231 “Budjet mablag’lari bo’yicha haqiqiy harajatlar”, 232 “Budjetdan moliyalashtirish”, 262 “Budjet tashkilotini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari bo’yicha daromadlar” sonli schyotlardagi yozuvlar bilan solishtirib chiqiladidi. Chet el valyutasi bo’yicha mablag’larning sintetik hisobi 381-son jamlanma qaydnomada (3-memorial orderda), analetik hisobi 292-son shakildagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftarida (kartochkasida) chet el valyutasi turlari bo’yicha alohida holda yuritiladi
Debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda odatda uchraydigan hatolar quyidagilardir:
- shartnomalar yo’qligi yoki ularnoto’g’ri rasmiylashtirilganligi;
- mol etkazib beruvchilardan olingan tovar moddiy zaxiralarni kirim

qilinmasligi;

- mol etkazib beruvchilardan olingan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni o’z vaqtida kirim qilmaslik natijasida mol-mulk solig’ining kamayishi;

- asl nusxadagi hujjatlarni yo’q qilib yuborish (to’lov talabnomalari va topshiriqnomalari) odatda, qonunga xilof ravishda ushbu summalarni boshqa korxonalar bilan hisob-kitoblar evaziga hisobdan chiqarish;
- hisob yuritish hisobvaraqlarida haqoniy bo’lmagan debitorlik va kreditorlik qarzlarni aks etilishi;
- mol etkazib beruvchilar hisobvaraqlarida ajratib ko’rsatilgan summalarini hisobvaraqlarda noto’g’ri va qonunga xilof ravishda aks ettirish;
- hisobni tegishli ravishda olib bormaslik, hisobvaraqlarni noto’g’ri korrespondentlanishi, tahliliy hisob yo’qligi;
- mahsulot etkazib berish uchun shartnomalar yo’qligi yoki ular noto’g’ri rasmiylashtirilganligi;
- dastlabki hisob-kitob va to’lov hujjatlarning yo’qligi yoki ular to’liq rasmiylashtirilmaganligi;
- hisobni tegishli ravishda olib borilmasligi (hisobvaraqlar noto’g’ri korrespondentlanishi, tahliliy hisobning ishochsizligi va hokazolar);
- hisob-kitoblar bo’yicha inventarlash rasmiyatchilik nuqtai-nazaridan o’tkazilishi;
- shartnomalar bo’yicha da’volar noto’g’ri rasmiylashtirilishi va taqdim etilishi.
Budjet tashkilotlarida debetor va kreditorlik qarzlarini xaqqoniyligini tekshirishda tanlab olish usulidan foydalaniladi. Lekin, tekshirish jarayonida ichki nazorat tizimi natijalariga tayangan holda ham ish ko’rish mumkin.
Buninng uchun nazorat tavakkalchiligini belgilash hamda debetor va

kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi dasturini ishlab chiqish zarur. Shu sababli auditor tomonidan tashkilot buxgalterlari test sinovlaridan o’tkazilishi kerak. Na’munaviy savollar ro’yxati quyidagi jadvalda keltirilgan (1-jadval).